Θρησκεία και ιδεολογία στην Ε.Σ.Σ.Δ.

Η πάλη για την αθεΐα και οι αντιφάσεις της Ιστορίας

Η ιστορία της Εκκλησίας και της θρησκείας στην Ε.Σ.Σ.Δ. έχει το δικό της ενδιαφέρον: η Εκκλησία υπέστη βίαιες διώξεις, ουδέποτε όμως τέθηκε συνολικά επίσημα εκτός νόμου, ούτε απαγορεύτηκε ποτέ η λατρεία. 

Οι λόγοι για αυτό ήταν κατ’ αρχάς ιδεολογικοί: δεν ήταν δουλειά της σοβιετικής εξουσίας να απαγορεύσει τη θρησκεία διά νόμου αλλά ήταν καθήκον του Κόμματος να εξαλείψει τους όρους που δημιουργούσαν την ανάγκη των ανθρώπων να καταφεύγουν στη θρησκεία, καθιστώντας την έτσι άχρηστη, και παράλληλα να διαφωτίσει τις μάζες ώστε να αντικαταστήσουν τη θρησκευτική πίστη με την επιστημονική γνώση. 

Δεδομένου ότι στο αστικό κράτος η θρησκεία παίζει κεντρικό ρόλο, η μάχη εναντίον της θα δινόταν παράλληλα με τη μάχη για την ....


αντιμετώπιση των αστικών καταλοίπων και με το προτσές του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της κοινωνίας. Ή κάπως έτσι.

Πολιτιστική επανάσταση!!!
Η πάλη ενάντια στη θρησκεία είναι πάλη για τον σοσιαλισμό!!!

Ο δεύτερος λόγος ήταν πολιτικός: σε μια χώρα όπως η Ρωσία, όπου η θρησκευτική πίστη ήταν βαθιά ριζωμένη στον αγροτικό πληθυσμό και συνυφασμένη με την παράδοση, κάθε ευθεία και μετωπική σύγκρουση του κράτους με την Εκκλησία ενείχε τον κίνδυνο της πλήρους αποξένωσης της κεντρικής εξουσίας από ένα μεγάλο —το μεγαλύτερο— κομμάτι του πληθυσμού, τους αγρότες, αν και το κομμάτι αυτό βεβαίως δεν αποτελούσε την κοινωνική της βάση. 

Αυτό ήταν κάτι που έπρεπε να λαμβάνεται υπόψη κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων δεκαετιών από την Οκτωβριανή Επανάσταση, στα χρόνια της εδραίωσης της σοβιετικής εξουσίας. Αντίστοιχη προσοχή χρειαζόταν σε άλλες χώρες και περιοχές της Ε.Σ.Σ.Δ., όπου κυρίαρχη θρησκεία ήταν ο ιουδαϊσμός, το ισλάμ ή ο βουδισμός.

Ορτζονίκιτζε, Βοροσίλοφ και Στάλιν στο 15ο συνέδριο του ΚΚΣΕ (1927)

Ο χωρισμός κράτους – Εκκλησίας έγινε επισήμως στις 5 Φεβρουαρίου 1918 (λίγες ημέρες μετά τον αφορισμό των μπολσεβίκων από τον Πατριάρχη Τύχωνα (βλέπε παρακάτω). Στο πρώτο Σύνταγμα της Ε.Σ.Σ.Δ. προβλεπόταν ότι «επιτρέπεται η θρησκευτική και η αντιθρησκευτική προπαγάνδα». 

1931

Το 15ο συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε. τον Δεκέμβριο του 1927 άλλαξε τη διατύπωση και προέβλεπε ρητώς ότι «επιτρέπεται η πίστη». 

Το ίδιο συνέδριο αποφάσισε τη δεύτερη εκστρατεία προπαγάνδας κατά της θρησκείας στην Ε.Σ.Σ.Δ., ύστερα από τον κριτική του Στάλιν ότι δεν είχαν γίνει αρκετά βήματα ως τότε (η πρώτη φάση, στη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας της Ε.Σ.Σ.Δ., χαρακτηρίζεται από την εν πολλοίς ανοργάνωτη επαναστατική ορμή των κατά τόπους σοβιέτ και κομματικών οργανώσεων), κριτική που συνέχιζε την αντίστοιχη παραδοχή του Λένιν ήδη από το 1922.

Η μάχη κατά της ορθόδοξης Εκκλησίας πήρε τη μορφή οικονομικού πολέμου, με κρατικοποίηση της εκκλησιαστικής και μοναστικής περιουσίας, παύση κάθε κρατικής επιχορήγησης, κρατικοποίηση των εκκλησιαστικών σχολείων και εξοντωτική φορολογία σε κάθε εκκλησιαστικό φορέα (οι φορείς αντιμετωπίστηκαν ως ιδιωτική επιχείρηση, όπως οι κουλάκοι), ασφυκτικού «θεσμικού μαρκαρίσματος» (απαγόρευση κάθε δημόσιας εκδήλωσης, εκδόσεων, προσηλυτισμού κ.ο.κ. ιδίως από το 1929 και για την επόμενη δεκαετία) και, βέβαια, προπαγάνδας. 

Τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, η Εκκλησία άντεξε εντυπωσιακά στην προπαγάνδα, βρίσκοντας τρόπους να διατηρήσει τους δεσμούς με τους πιστούς της σε τοπικό επίπεδο.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’30, η προπαγάνδα πήρε και τη γνωστή σταλινική μορφή — άρχιζε εξάλλου η περίοδος των πιο άγριων σταλινικών διώξεων των πάντων, όχι μόνο των κληρικών και των πιστών. 

Η Εκκλησία και οι εκπρόσωποί της κατηγορήθηκαν ως ξένοι πράκτορες, ως σαμποτέρ, ως υπονομευτές του σοσιαλισμού· ακόμα και ο μεγάλος λιμός του ’32-‘33 αποδόθηκε σε σαμποτάζ της Εκκλησίας (ο λιμός συνδεόταν με τη βίαιη κολλεκτιβοποίηση, η δε αντίσταση των αγροτών στην κολλεκτιβοποίηση και, γενικά, στο νέο καθεστώς σχετιζόταν και με την επίθεση των κομμουνιστών εναντίον της Εκκλησίας). 

Leningrad 1930

Έτσι, ενώ όπως είπαμε ουδέποτε τέθηκε εκτός νόμου η Εκκλησία, το 1941 λειτουργούσαν μόλις 500 ενορίες, ενώ μέχρι τότε είχαν κατεδαφιστεί ή αλλάξει χρήση περίπου 45.000 χριστιανικές εκκλησίες και 25.000 τζαμιά. 

Μόνο το 1937, τη χρονιά που κορυφώθηκαν οι σταλινικές διώξεις γενικά, εκτελέστηκαν με ποικίλες κατηγορίες 85.000 κληρικοί.

 * * *

Το «γιγάντιο σαμοβάρι» προτού κατεδαφιστεί

Ο καθεδρικός ναός του Σωτήρος κατασκευάστηκε στη Μόσχα τον 19ο αιώνα· τα εγκαίνια έγιναν στις 26 Μαΐου 1883. 

Ο Τσαϊκόφσκι έγραψε το «1812» με την προοπτική να παιχτεί για πρώτη φορά στα εγκαίνια του ναού, η πρεμιέρα ωστόσο έγινε ένα χρόνο νωρίτερα, στον χώρο έξω από την υπό κατασκευή ακόμη εκκλησία. 

Ο ναός του Σωτήρος βρισκόταν στη βόρεια όχθη του ποταμού Μασκβά, στα νοτιοανατολικά του Κρεμλίνου. Ο Στάλιν τον έβλεπε από το παράθυρό του και του θύμιζε γιγάντιο σαμοβάρι. Στις 5 Δεκεμβρίου 1931 ο ναός κατεδαφίστηκε. 

Τα απομεινάρια της έκρηξης

 Μόνο για να απομακρυνθούν τα ερείπια, χρειάστηκε ένας ολόκληρος χρόνος. Κομμάτια μάρμαρο χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του σταθμού του μετρό· τα μαρμάρινα ανάγλυφα σώθηκαν, αποθηκεύτηκαν και σήμερα εκτίθενται στο μοναστήρι Ντονσκόι. 

Ο ναός του Σωτήρος κατεδαφίστηκε προκειμένου να χτιστεί στη θέση του το «Παλάτι των Σοβιέτ», ένα φιλόδοξο σχέδιο του Στάλιν, το οποίο όμως δεν χτίστηκε ποτέ γιατί «ήταν πολλά τα λεφτά», ο χώρος πλημμύριζε διαρκώς από το ποτάμι και μετά άρχισε ο πόλεμος (εννοείται πως για τους πιστούς όλα αυτά ήταν σημάδια της Θείας Δίκης). 

Η στιγμή της κατεδάφισης

 Η τρύπα έμενε εκεί πλημμυρισμένη για πολλά χρόνια, μέχρι που ο Χρουστσόφ έκανε μάλλον το αυτονόητο: τη μετέτρεψε σε δημόσιο κολυμβητήριο. 

Τη δεκαετία του ’90 το κολυμβητήριο κατεδαφίστηκε, ο χώρος αποστραγγίστηκε και ξαναχτίστηκε ο ναός του Σωτήρος· αν και η αρχική σκέψη ήταν να αποτελεί πιστό αντίγραφο του ναού του 19ου, έγιναν αρκετές παρεμβάσεις και μέχρι σήμερα υπάρχουν πολλές ενστάσεις για το κτήριο και τη σχέση του με τη ρωσική εκκλησιαστική αρχιτεκτονική.

Προλεταριακή πολιτιστική επανάσταση

 

Ωστόσο, της έντασης των σταλινικών διώξεων στα τέλη της δεκαετίας του ’30 προηγήθηκε η πρώτη φάση της δεύτερης αντιθρησκευτικής εκστρατείας, από το 1928 ως το 1932· αξίζει να αναφερθούμε σε αυτή γιατί εντάσσεται σε ένα ενδιαφέρον επεισόδιο της σοβιετικής ιστορίας, την «προλεταριακή πολιτιστική επανάσταση» — ένα γνήσιο κίνημα «από τα κάτω», από νεαρούς κομσομόλους που οικειοποιήθηκαν τον λενινιστικό όρο «πολιτιστική επανάσταση» στρεβλώνοντάς τον και ανέλαβαν εργολαβικά την επίθεση στην «αστική ιντελιγκέντσια». 

Η φάση αυτή συνέπεσε με το πρώτο πενταετές πλάνο· συνέπεσε επίσης με την συντονισμένη εσωκομματική επίθεση του Στάλιν ενάντια στη δεξιά πτέρυγα του κόμματός του (Μπουχάριν, Ράικοφ, Τόμσκι, Λουνατσάρσκι), μιας και είχε ήδη ξεμπερδέψει με την υπό τον Τρότσκι αριστερή πτέρυγα.

«Όλοι στη βιβλιοθήκη!» — αφίσα κατά του αναλφαβητισμού (1935)

Κανονικά —δηλαδή, λενινιστικά—, η πολιτιστική επανάσταση προϋποθέτει την πολιτική επανάσταση για την εξουσία και είναι μια διαρκής (όσο διαρκεί και ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός) και μη βίαιη διαδικασία που παρακολουθεί την οικονομική επανάσταση και συμβάλλει, διά της εκπαίδευσης, στην παραγωγή κομμουνιστών διανοουμένων και επιστημόνων. Στο πλαίσιο του πενταετούς προγράμματος, αυτό μεταφραζόταν επισήμως σε καμπάνιες για ταχύτατη αντιμετώπιση του αναλφαβητισμού (που λίγο πριν την οκτωβριανή επανάσταση έφτανε στο 75% του πληθυσμού) κ.ο.κ.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’20, εμφανίστηκε στην Ε.Σ.Σ.Δ. το κίνημα της προλεταριακής επανάστασης, των νέων που, χωρίς να ασκούν ακριβώς βία —σε αντίθεση με την πολύ βιαιότερη πολιτιστική επανάσταση στην Κίνα, τη δεκαετία του ‘60—, στράφηκαν κυρίως κατά του εκπαιδευτικού συστήματος, με στόχο να εκδιώξουν καθηγητές (ενίοτε τους μέχρι πρότινος καθηγητές τους) και σπουδαστές, αρχικά ως εκπροσώπους του παλαιού καθεστώτος ή της αστικής τάξης (ή υπόπτου, δηλαδή μη προλεταριακής, καταγωγής) και, πολύ σύντομα, ως κομματικούς γραφειοκράτες, «δεξιά παρεκκλίνοντες». 

Αρκούσε π.χ. να κατονομαστούν μερικοί καθηγητές ή συγγραφείς ως «αστοί» ή «δεξιοί» σε κάποιο άρθρο ενός εντύπου ελεγχόμενου από τις ομάδες αυτές, για να μπλέξουν για τα καλά — και αντιστρόφως: μια νύξη στην Πράβντα ή στην Ιζβέστια και η «πολιτική κριτική» μετατρεπόταν πάραυτα σε στοχοποίηση.

Ανατόλι Λουνατσάρσκι

Ο Λουνατσάρσκι, που είχε αντιτεθεί και στην «κάθαρση» του εκπαιδευτικού συστήματος από θρησκευόμενους καθηγητές, προειδοποιώντας ότι, πολύ απλά, οι άθεοι καθηγητές δεν ήταν αρκετοί για να καλύψουν τις ανάγκες, έγραψε επιστολή στον Στάλιν (15/2/1929) όπου διαμαρτυρόταν για τους νεαρούς που έμπαιναν σε σχολεία και Πανεπιστήμια και έδιωχναν σπουδαστές, αμέσως μόλις γινόταν γνωστό ότι οι γονείς τους είχαν συλληφθεί με κάποια αντεπαναστατική κατηγορία, και ισχυριζόταν ότι δεν υπάρχει οικογενειακή ευθύνη και ότι καταλύεται η καθολικότητα του δικαιώματος στην εκπαίδευση. 

Ναντιέζντα Κρούπσκαγια

Η Κρούπσκαγια (η χήρα του Λένιν) εξέφρασε επίσης σε άρθρο της στην Πράβντα («Η ταξική πάλη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα», 8/6/1929) την κατηγορηματική αντίθεσή της με τις πρακτικές αυτές. Η πολιτιστική επανάσταση πάντως συνεχίστηκε.

Ο Στάλιν δεν χρειαζόταν να κάνει κάτι ιδιαίτερο· δεν την είχε ξεκινήσει αυτήν την ιστορία, δεν εκφράστηκε καν ανοιχτά υπέρ τέτοιων ενεργειών της Κομσομόλ, της Κομμουνιστικής Ακαδημίας (Коммунистическая Aкадемия) ή της Ένωσης Ρώσων Προλεταρίων Συγγραφέων (Российская Αссоциация Πролетарских Πисателей), της οργάνωσης που ήταν η αιχμή του δόρατος της προλεταριακής πολιτιστικής επανάστασης (η Ρ.Α.Π.Π. ιδρύθηκε το 1925· ο Ζαμιάτιν ήταν από τους πρώτους που δέχτηκαν τα πυρά της, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του ’30 η οργάνωση έφτασε να επιτεθεί σε καθεστωτικούς σοβιετικούς λογοτέχνες, όπως ο Γκόρκι και ο Μαγιακόφσκι). 

Δεν χρειαζόταν· το σύνθημα για «κάθαρση» με προλεταριακές – επαναστατικές διαδικασίες είχε δοθεί πολύ έμμεσα, από ένα ασαφές υπονοούμενο σε άρθρο στην Πράβντα (5/2/1929), σχετικά με την ανάγκη για ταξικό αγώνα στα σχολεία και «αναζωογόνηση της ταξικής σύνθεσης του μαθητικού σώματος». 

Αυτό εκλήφθηκε ως γραμμή για κάθαρση των σχολείων από μη προλετάριους μαθητές. Είχαν προηγηθεί δύο άρθρα της Πράβντα, στις 18/5 και στις 2/9 του 1928: το πρώτο μιλούσε για «την ανάγκη δημιουργίας ενός τείχους προστασίας από την αστική παρακμή» και το δεύτερο τόνιζε την ανάγκη να «αποβληθεί κάθε αστικό στοιχείο από την πολιτιστική δουλειά και να τη συνεχίσουμε ως προλεταριακό αγώνα για τη δημιουργία ενός νέου πολιτισμού».

Ο Στάλιν λοιπόν απλώς άφησε τις οργανώσεις αυτές να κάνουν τη βρώμικη δουλειά της κατασυκοφάντησης της δεξιάς τάσης, αξιοποιώντας τον «ταξικό φθόνο» όπως ακριβώς είχε αξιοποιήσει τον λαϊκό «από τα κάτω» αντισημιτισμό ενάντια στους Τρότσκι και Ζινόβιεφ, στην προηγούμενη εσωκομματική του σύγκρουση με την αριστερή τάση του Κ.Κ.Σ.Ε. 

Όταν μάλιστα ερωτήθηκε δημόσια για το ειδικό ζήτημα του «κινδύνου από δεξιά παρέκκλιση στη λογοτεχνία», ήταν κατηγορηματικός (απάντηση στον θεατρικό συγγραφέα Μπιλ-Μπελοτσερκόφσκι στις 2/2/1929): «Το ίδιο το ερώτημα δεν στέκει: στη χώρα μας, οι έννοιες “δεξιός” και “αριστερός” αφορούν το κόμμα — μάλλον, πιο συγκεκριμένα, αφορούν τα εσωκομματικά. Πώς μπορούν λοιπόν να εφαρμοστούν σε ένα μη κομματικό πεδίο και μάλιστα τόσο ευρύ, όπως η λογοτεχνία;»

Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ

Τυπικός Στάλιν: χωρίς να εκτίθεται δημόσια, αντιθέτως, εμφανιζόμενος ως ανεκτικός και δημοκρατικός, εκμεταλλευόταν τάσεις και καταστάσεις και έδινε γραμμή με υπονοούμενα. Στην ίδια απάντηση, ο Στάλιν σχεδόν υπερασπίζεται τα θεατρικά του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, τα οποία ο —ανταγωνιστής του, ας μην ξεχνάμε— Μπιλ-Μπελοτσερκόφσκι ζητά να απαγορευτούν. 

Ο Στάλιν απαντά ότι «το ζήτημα δεν είναι να απαγορεύουμε έργα αλλά να διώχνουμε σιγά σιγά τα σκουπίδια από τις σκηνές των θεάτρων μας γράφοντας άλλα, πρωτότυπα, ενδιαφέροντα, καλλιτεχνικά σοβιετικά έργα, ικανά να τα αντικαταστήσουν». Έναν μήνα αργότερα, τα έργα του Μπουλγκάκοφ απαγορεύτηκαν. 

Τον Ιούλιο, ο συγγραφέας έγραψε ένα απελπισμένο γράμμα στον Στάλιν, ζητώντας είτε να του επιτραπεί να δουλεύει είτε να του επιτραπεί να φύγει στο εξωτερικό· ο Στάλιν τού τηλεφώνησε ο ίδιος και τον ρώτησε αν όντως επιθυμεί να φύγει. Ο Μπουλγκάκοφ απάντησε ότι ένας Ρώσος συγγραφέας δεν μπορεί να φύγει από τη Ρωσία. Ο Στάλιν τού υποσχέθηκε ότι θα κρατήσει τη —γενικών καθηκόντων— δουλειά του στο Θέατρο Τέχνης, αλλά δεν είπε λέξη για τα έργα του.

Εννοείται πως οι οργανώσεις που πρωτοστάτησαν στην πολιτιστική επανάσταση σύντομα διεκδίκησαν λόγο και θεσμικό ρόλο και, ως εκ τούτου, δεν μακροημέρευσαν: τον Απρίλιο του 1932 η κυβέρνηση διέλυσε την Ένωση Ρώσων Προλεταρίων Συγγραφέων και δημιούργησε το —κομματικά απολύτως ελεγχόμενο— Σωματείο Συγγραφέων Ε.Σ.Σ.Δ. Η Κομμουνιστική Ακαδημία ενσωματώθηκε στην Ακαδημία Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ. τον Φεβρουάριο του 1936.

* * *

Ρωσική Εκκλησία και σοβιετική εξουσία

Τον Γενάρη του 1918, ο Πατριάρχης Μόσχας Τύχων είχε αναθεματίσει τους μπολσεβίκους —χωρίς ακριβώς να τους κατονομάζει, «αμένσιοτα» που θα λέγαμε σήμερα— γεγονός που, προφανώς, δεν βοήθησε τις σχέσεις της Εκκλησίας με τη νέα εξουσία. Ο Τύχων πέθανε το 1925 (αφού δήλωσε μεταμέλεια στο δικαστήριο) και οι σοβιετικές αρχές απαγόρευσαν την εκλογή νέου Πατριάρχη. 

Τύχων, πατριάρχης Μόσχας 1917-1925

Ο μητροπολίτης και (διορισμένος από τον Τύχωνα λίγο πριν από τον θάνατό του) «υπηρεσιακός» Πατριάρχης Σέργιος, ωστόσο, αφού πρώτα πέρασε μερικούς μήνες στη φυλακή (Δεκέμβριος 1926 – Μάρτιος 1927) έβγαλε στις 29 Ιουλίου 1927 μια διακήρυξη που αναγνώριζε την εξουσία των σοβιέτ και τη δικαιοδοσία της σοβιετικής κυβέρνησης επί της Εκκλησίας, υποσχόταν συνεργασία της εκκλησιαστικής με την κρατική εξουσία και καταδίκαζε την πολιτική αντίθεση στην κυβέρνηση από εκκλησιαστικούς κύκλους. 

Ζητούσε μάλιστα δήλωση νομιμοφροσύνης του κλήρου εντός και εκτός Ρωσίας στην κυβέρνηση της Ε.Σ.Σ.Δ. Έτσι προέκυψε το σχίσμα στη ρωσική Εκκλησία, καθώς μεγάλο μέρος του κλήρου δεν αναγνώρισε τη διακήρυξη και τον Σέργιο: από τότε και μέχρι το 1990 και την εκλογή του Αλεξίου Β΄, παράλληλα με την επίσημη ρωσική Εκκλησία υπήρχε και η αυτοαποκαλούμενη «πραγματική» ρωσική Εκκλησία, που λειτουργούσε κρυφά και κατηγορούσε τους «σεργιανιστές» (η λέξη βγαίνει από το όνομα «Σέργιος», όχι από το «σεργιάνι») ως σχισματικούς. 

Οι πιστοί στον Σέργιο κληρικοί δεν είχαν βέβαια ασυλία από το καθεστώς· απλώς, οι «πραγματικοί» βρίσκονταν σε ακόμη χειρότερη μοίρα. 

Πατριάρχης Σέργιος

Το πράγμα έφτασε σε τραγελαφικό οξύμωρο: οι πράκτορες του 6ου τμήματος της Ομοσπονδιακής Γκε Πε Ου, το οποίο, με διευθυντή τον Γιεβγκένι Τούτσκοφ, είχε αρμοδιότητα τον αντιθρησκευτικό αγώνα, συνελάμβαναν υπόπτους και τους ρωτούσαν: «Ποια είναι η γνώμη σου για τον Μητροπολίτη Σέργιο, ηγέτη της σοβιετικής Εκκλησίας μας;»

Δεν είναι τυχαίο ότι η φάση της πιο άγριας επίθεσης στην Εκκλησία συνέπεσε με την περίοδο της βίαιης κολλεκτιβοποίησης και εκβιομηχάνισης (1928-1940, ιδίως στις αρχές και τα μέσα της δεκαετίας του ’30) ενώ διακόπηκε απότομα το 1941, με την Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα· ο «Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος», όπως ονομάστηκε η άμυνα της Ε.Σ.Σ.Δ. ενάντια στους ναζί εισβολείς, απαιτούσε πλήρη αφύπνιση του ρωσικού πατριωτισμού και, συνεπώς, δεν άφηνε περιθώρια ούτε για διεθνισμούς ούτε για αθεΐα — το αντίθετο: επιστρατεύθηκε όλη η πατριωτική ορολογία, ακόμη και οι ήρωες του τσαρικού παρελθόντος (Αλέξανδρος Νιέφσκι, Ιβάν ο Τρομερός κ.ο.κ.) 

Προσοχή: του ρώσικου πατριωτισμού, όχι του πατριωτισμού του κάθε λαού της Ε.Σ.Σ.Δ. 

Στην ουσία, αυτό που χρειαζόταν για τη διεξαγωγή του πολέμου αλλά και για την επόμενη μέρα η σοβιετική εξουσία ήταν η αναβίωση του ρωσικού εθνικισμού και η ενίσχυση της ρωσικής εξουσίας επί των υπόλοιπων λαών της Ε.Σ.Σ.Δ. 

Σε λίγα χρόνια, η χώρα θα έβγαινε νικηφόρα από τον πόλεμο ως η νέα παγκόσμια υπερδύναμη και ο σοβιετικός ιμπεριαλισμός θα πατούσε πάνω στα χνάρια του πατροπαράδοτου ρωσικού ιμπεριαλισμού στον Καύκασο, στη Βαλτική, στην Ανατολική Ευρώπη και στην Κεντρική Ασία.

Στις 4 Σεπτεμβρίου του 1943, ο Στάλιν εξέπληξε τον κόσμο όλο καλώντας σε συνάντηση τους Μητροπολίτες Σέργιο, Αλέξιο και Νικόλαο. 

 

Ο Στάλιν αιτιολόγησε τη μερική αποκατάσταση της Εκκλησίας ως επιβράβευση για τη συνεισφορά της στον πόλεμο. Επιτράπηκε στην Εκκλησία να εκδίδει ένα περιοδικό σε περιορισμένα αντίτυπα καθώς και λίγες Βίβλους — στις 12 Σεπτεμβρίου επανεκδόθηκε (και συνεχίζει μέχρι σήμερα) το μηνιαίο Περιοδικό του Πατριαρχείου Μόσχας (Журнал Московской Патриархии), που είχε πρωτοκυκλοφορήσει το 1931 και είχε απαγορευτεί το 1935. 

Τέσσερις μέρες μετά τη συνάντηση, συγκλήθηκε με την άδεια του Πατερούλη Ιερά Σύνοδος, για πρώτη φορά από την Οκτωβριανή Επανάσταση, που εξέλεξε τον Σέργιο (βλ. παρακάτω) Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών. 

Αν ωστόσο η περιορισμένη αλλά πολιτικά σημαντική αποκατάσταση της Εκκλησίας ήρθε με τον πόλεμο και τον τεράστιο εθνικό και πολιτικό κίνδυνο που αυτός συνεπαγόταν, ο ανοιχτός αντικληρικαλικός αγώνας της «μαχητικής αθεΐας» σταμάτησε —ή, καλύτερα, χαλιναγωγήθηκε και περιορίστηκε— την περίοδο 1933-1934, δηλαδή μαζί με το τέλος της «προλεταριακής πολιτιστικής επανάστασης».

Μπορεί, όπως ήδη αναφέραμε, οι διώξεις κληρικών να κορυφώθηκαν το 1937, η διακηρυγμένη ωστόσο εκστρατεία κατά της θρησκείας είχε ήδη τότε μπει σε δεύτερη μοίρα. Για να κατανοήσουμε αυτήν την αντίφαση θα πρέπει να παρακολουθήσουμε την ιστορία της εμπέδωσης της σταλινικής εξουσίας: στα μέσα της δεκαετίας του ’30, ο Στάλιν είχε ουσιαστικά ξεμπερδέψει με την εσωκομματική αντιπολίτευση.

Αισθανόταν πλέον αρκετά σίγουρος σε κομματικό επίπεδο, δεν του έμενε λοιπόν παρά να βεβαιωθεί ότι θα ξεπαστρέψει και τα κομματικά στελέχη, ιδίως τους μπολσεβίκους της γενιάς της επανάστασης, που θα μπορούσαν να αποτελέσουν κίνδυνο για την απόλυτη εξουσία του στο κόμμα (πράγμα που έγινε με τις δίκες της περιόδου 1937-1939).

Με άλλα λόγια, η σταλινοποίηση είχε μπει στην τελική φάση της: το Κόμμα ήλεγχε επιτυχώς τη χώρα και ο Στάλιν ήλεγχε επιτυχώς το Κόμμα. Τώρα, ομάδες νεαρών βολονταριστών προλεταρίων όχι απλώς δεν χρειάζονταν, αλλά ήταν και επικίνδυνες. 

Επιπλέον, έπρεπε πια να εδραιωθεί και η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απήχηση του ίδιου του Πατερούλη απευθείας στους πολίτες της αχανούς Ε.Σ.Σ.Δ.· ο πατριωτισμός και η θρησκεία βοηθούν πάντα τη σχέση ηγέτη-λαού.

Το πρώτο τεύχος της δεύτερης περιόδου κυκλοφορίας του Журнал Московской Патриархии, 12/9/1943: εξώφυλλο, σελίδα τίτλου, η είδηση της συνάντησης με τον σύντροφο Στάλιν [sic] στις 4/9 και η είδηση για την Ιερά Σύνοδο που εξέλεξε πατριάρχη τον Σέργιο στις 8/9.
 

Ο πατριάρχης Σέργιος ευλογεί τα άρματα της μηχανοκίνητης μεραρχίας Ντμίτρι Ντονσκόι κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου. Η μεραρχία ονομάστηκε έτσι από τον εθνικό ήρωα της Ρωσίας, τον μοσχοβίτη πρίγκιπα που κατατρόπωσε το 1380 τους Τατάρους. Ο άλλος μεγάλος εθνικός ήρωας, ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Νιέφσκι, που έσωσε το Νόβγκοροντ από τους Τεύτονες ιππότες το 1241, έγινε ταινία το 1938 από τον Σεργκέι Αϊζενστάιν.

Είναι λοιπόν δύσκολο να κατανοήσουμε την ιστορία της Ε.Σ.Σ.Δ. χωρίς να λάβουμε υπ’ όψιν τις πολιτικές αντιφάσεις που προέκυπταν από την ανάληψη της εξουσίας από τους κομμουνιστές, αντιφάσεις οι οποίες παρήγαγαν εν τέλει τη διγλωσσία του καθεστώτος και τη διάσταση λόγων / έργων· το θέμα των σχέσεων Εκκλησίας-κράτους είναι καλό παράδειγμα. 

Από την πλευρά της Εκκλησίας και των πιστών υπήρξαν πολλές αντιδράσεις τη δεκαετία του ’20, από ομαδικές διαμαρτυρίες με συλλογή υπογραφών μέχρι λιντσαρίσματα αγκιτατόρων της αθεΐας και μελών της Ένωσης στην ύπαιθρο. 

Το Κόμμα, λοιπόν, από τη μια εξαπέλυε εκστρατείες και πλάνα για πλήρες ξερίζωμα της θρησκείας, πιστό στις ιδεολογικές του αρχές, από την άλλη, πασχίζοντας να ανταποκριθεί στην πρακτική και επείγουσα ανάγκη διακυβέρνησης ενός τεράστιου υπερεθνικού κράτους, καταδίκαζε με επανειλημμένες ανακοινώσεις της Κεντρικής του Επιτροπής το κλείσιμο εκκλησιών και τζαμιών. 

Εν τέλει, όσο προχωρούσε η δεκαετία του ’30, ο κατατρεγμός της Εκκλησίας γινόταν πιο έντονος στην πράξη αλλά δεξαγόταν όλο και πιο σιωπηρά.

21 Δεκεμβρίου 1949: Ο Πατριάρχης Αλέξιος Α΄, διάδοχος του Σέργιου από το 1945, διαβάζει τις ευχές της Εκκλησίας για τα εβδομηκοστά γενέθλια του Στάλιν (τα γενέθλια ήταν στις 18 του μήνα αλλά, όταν γιορτάζει όλη η Γη, η γιορτή κρατάει πολλές μέρες). Σύμφωνα με τηλεγράφημα του Αλέξιου που υπεκλάπη από τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες (HW75/205 – T797), σε όλες τις εκκλησίες της Μόσχας διαβάστηκαν ευχές, συνοδευόμενες από ψαλμωδίες, «υπέρ υγείας και μακροημερεύσεως της Πατρίδος μας και του Ηγέτου της». Τα τελευταία χρόνια, δεν είναι λίγοι οι ιεράρχες που έχουν ζητήσει από τον Πατριάρχη Μόσχας την αγιοποίηση του Στάλιν· η πλάκα είναι ότι το ίδιο αίτημα έχουν απευθύνει και στελέχη του Κ.Κ.Σ.Ε.

* * *

Ένωση Μαχητικών Αθεϊστών

 

Η πάλη για την αθεΐα είναι πάλη για τον σοσιαλισμό!

Την ανάγκη για συντονισμένη αντιθρησκευτική προπαγάνδα αλλά και για ένα έντυπο που θα μεταφράζει την αθεϊστικό θεωρητικό λόγο από τα τέλη του 18ου αι. κ.ε. και θα φροντίζει για τη διάδοσή του στις μάζες είχε τονίσει ο Λένιν στο άρθρο του με τίτλο «Για τη σημασία του μαχητικού υλισμού», στο 3^ο τεύχος του περιοδικού Υπό το λάβαρο του μαρξισμού (Под знаменем марксизма), στις 12 Μαρτίου 1922:

Ένα τέτοιο έντυπο θα πρέπει να είναι ένα μαχητικό αθεϊστικό όργανο. Διαθέτουμε υπηρεσίες ή κρατικούς θεσμούς που είναι υπεύθυνοι για αυτή τη δουλειά, η οποία όμως γίνεται με μεγάλη απάθεια και διόλου ικανοποιητικά και προφανώς υποφέρει από τη ρωσική (ακόμη και σοβιετική) ασθένεια της γραφειοκρατίας. Είναι λοιπόν μεγάλη ανάγκη, επιπλέον της δουλειάς που γίνεται από αυτούς τους κρατικούς φορείς, προκειμένου να βελτιώσουμε και να ζωντανέψουμε αυτή τη δουλειά, να δημιουργηθεί ένα έντυπο που θα προπαγανδίζει τον μαχητικό υλισμό και θα διεξάγει αδιάκοπη αθεϊστική προπαγάνδα και αδιάκοπο αθεϊστικό αγώνα. 

Θα πρέπει να παρακολουθεί προσεκτικά τον αθεϊστικό θεωρητικό λόγο σε όλες τις γλώσσες και κάθε τι πολύτιμο από αυτόν τον χώρο θα πρέπει να μεταφράζεται ή, έστω, να γίνεται μια περίληψη. Πάει καιρός τώρα που ο Ένγκελς συμβούλεψε τους σύγχρονους ηγέτες του προλεταριάτου να μεταφράσουν τον μαχητικό αθεϊστικό λόγο από τα τέλη του 18ου αιώνα για μαζική διανομή του στον λαό. Μέχρι τώρα δεν το έχουμε κάνει και είναι ντροπή μας — είναι κι αυτή μία απόδειξη ότι είναι πολύ πιο εύκολο να κατακτήσεις την εξουσία όταν οι συνθήκες είναι επαναστατικές παρά να ξέρεις πώς να τη χρησιμοποιήσεις σωστά.

Ας επιστρέψουμε στην αντιθρησκευτική προπαγάνδα· πέρα από τις σταλινικές κατηγορίες περί σαμποτάζ κ.λπ., το περιεχόμενό της πήγαζε από τα σχετικά κείμενα του Μαρξ και κυρίως του Ένγκελς και στόχο είχε να ταυτίσει τη θρησκευτική πίστη με τη δεισιδαιμονία και να καταδείξει την αντίθεση ανάμεσα στον οπισθοδρομικό σκοταδισμό της θρησκείας και την αφοσίωση του διαλεκτικού υλισμού στην επιστήμη· τέλος, η προπαγάνδα δεν έπαυε να υπενθυμίζει την ταύτιση της ρωσικής Εκκλησίας με το τσαρικό καθεστώς αλλά και να καταδεικνύει την υποκρισία της Εκκλησίας που ανεχόταν τις κοινωνικές ανισότητες στις καπιταλιστικές χώρες.

Τα γραφεία της Ένωσης το 1926

Η Ένωση Μαχητικών Αθεϊστών (Союз Воинствующих Безбожников) προέκυψε το 1925 από τη συγχώνευση της ομάδας που έβγαζε από τον Δεκέμβριο του 1922 την εφημερίδα Άθεος (Безбожник), με ιδρυτή και εκδότη τον ιστορικό Γιεμελιάν Γιαροσλάφσκι, διορισμένο από το 1923 κομισάριο της Επιτροπής για τον Χωρισμό Κράτους-Εκκλησίας της Κ.Ε. του Κ.Κ.Σ.Ε., με την Ένωση Αθεϊστών (Союз Безбожников) της Μόσχας, μια ομάδα προσκείμενη στην αριστερή τάση του κόμματος, που ήταν υπέρ της επιθετικής τακτικής για πλήρη ξεριζωμό κάθε ίχνους θρησκευτικής πίστης στην Ε.Σ.Σ.Δ. και που κατηγορούσε τον Υπουργό Παιδείας Λουνατσάρσκι και τον Γιαροσλάφσκι για έμφαση στον αντικληρικαλισμό (αντί για συνολική αντίθεση στη θρησκεία γενικώς) και για διάκριση μεταξύ των διαφόρων θρησκειών· ο ίδιος ο Γιαροσλάφσκι ήταν εβραίος —το πραγματικό του όνομα ήταν Μινέι Ισράηλιεβιτς Γκουμπελμάν (Миней Израилевич Губельман)— και δεν αποκλείεται η επίθεση εναντίον του με αυτό το επιχείρημα της «μονομερούς αντιθρησκευτικότητας» να είχε και άρωμα αντισημιτισμού. 

Κατά τη συγχώνευση πλειοψήφησε ο Γιαροσλάφσκι αλλά τα ιδεολογικά ζητήματα δεν λύθηκαν και τα πρώτα χρόνια της Ένωσης, μέχρι περίπου το τέλος της δεκαετίας του 1920, χαρακτηρίστηκαν από τις επιθέσεις της ομάδας της Μόσχας στον Γιαροσλάφσκι.

 Η ταυτότητα μέλους της Ένωσης

Στο δεύτερο συνέδριο της Ένωσης, από τις 10 μέχρι τις 15 Ιουνίου του 1929, η Κ.Ε. του Κ.Κ.Σ.Ε. εξουσιοδότησε την Ένωση να οργανώσει και να εξαπολύσει μια γενική επίθεση στη θρησκεία, με στόχο την οριστική εξάλειψη κάθε πίστης από την Ε.Σ.Σ.Δ.

Ο Μαξίμ Γκόρκι στην ομιλία του προσπάθησε να διαχωρίσει τη θρησκευτική πίστη από τη θρησκευτική τέχνη, λέγοντας ότι πολλοί πηγαίνουν στην εκκλησία γιατί τους αρέσουν οι ύμνοι και προτείνοντας περίπου «να κρατήσουμε την εκκλησιαστική μουσική και να αλλάξουμε τους στίχους».


Ο Μαγιακόφσκι χαιρέτισε εκ μέρους της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων επισημαίνοντας την ανάγκη για παραγωγή αθεϊστικής λογοτεχνίας. 

Ο Λουνατσάρσκι είπε ότι στην ύπαιθρο οι συνθήκες δεν είναι και ό,τι καλύτερο για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού, γι’ αυτό πρέπει να γίνει μεγάλη προσπάθεια για να πετύχουν οι κολλεκτίβες (πολύ σύντομα έκλεισαν οι χριστιανικές κολλεκτίβες, παρ’ όλο που ορισμένες πήγαιναν πολύ καλά από άποψη παραγωγής, και ιδρύθηκαν «αθεϊστικές κολλεκτίβες»). 

Όσο για τα ιδεολογικά θέματα, δεν τα έλυσε το συνέδριο αλλά τα έλυσε λίγο αργότερα ο Στάλιν, παίρνοντας αποστάσεις τόσο από τη «δεξιά απάθεια» (την αντίληψη ότι η θρησκεία θα πάψει να είναι αναγκαία άρα και να υπάρχει) όσο και από τον «αριστερίστικο βολονταρισμό». 

Γιεμελιάν Γιαροσλάφσκι, 1930

Ο Γιαροσλάφσκι ευθυγραμμίστηκε. Στους αριστεριστές, που τον είχαν πολεμήσει με κύριο επιχείρημα ότι παραγνωρίζει την ταξική διάσταση του αγώνα ενάντια στη θρησκεία, απάντησε με τρόπο ολίγον «δεξιό» θεωρητικά, που όμως έστηνε θανάσιμη κομματική παγίδα: αν η θρησκεία είναι αποκλειστικά ταξικό ζήτημα, τότε δεν χρειάζονται άλλες εξειδικευμένες δράσεις, αρκεί ο ταξικός αγώνας που ούτως ή άλλως διεξάγεται υπό την ηγεσία του Κόμματος (κι αν τολμάτε, πέστε ότι όχι, δεν αρκεί. Ματ.)
 

Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι, ως συνήθως, οι θέσεις του κάθε κομματικού στελέχους εξαρτιόνταν από τρεις παραμέτρους: την τάση στην οποία ανήκε (ή την τάση με την οποία είχε πολεμική), την ανάγκη να ευθυγραμμιστεί με την επίσημη κομματική γραμμή και, τέλος, την πραγματική προσωπική του άποψη. 

Ο Στάλιν στο εξώφυλλο του Άθεου

(Безбожник), Ιανουάριος 1930

Εν προκειμένω, μπορούμε να δούμε ωραία παραδείγματα των στρεβλώσεων που προέκυπταν: ο Τρότσκι, π.χ., ο κατεξοχήν αριστεριστής του Κ.Κ.Σ.Ε., στο ζήτημα της θρησκείας είχε εκφράσει την παλαιομαρξιστική ντετερμινιστική (και εντελώς «δεξιά», για τα δεδομένα της δεκαετίας του ‘20) άποψη ότι «η θρησκεία θα πεθάνει μόλις εμφανιστεί το πρώτο τρακτέρ». 

Ο Μπουχάριν πάλι, ο ηγέτης της «δεξιάς» τάσης, στο 2ο συνέδριο της Ένωσης δήλωσε, όλο ενθουσιασμό, ότι «η θρησκεία πρέπει να εξαλειφθεί στην αιχμή της ξιφολόγχης». 

Ο Στάλιν —που δεν ήταν ούτε αριστερός ούτε δεξιός παρά απλώς ο Στάλιν («ήταν ο εαυτός του», που λένε και στα ριάλιτι)— διάλεξε μια γραμμή της λογικής «ούτε-ούτε», τέτοια που να του επιτρέπει να επιδείξει κάποιον επαναστατικό ζήλο και να αφήσει χώρο για τον βολονταρισμό των αριστεριστών και των μαχητικών άθεων, ώστε να τον εκμεταλλευτεί χωρίς όμως να τον χρεωθεί και χωρίς να επιτρέψει μια ολομέτωπη επίθεση στην Εκκλησία που ανά πάσα στιγμή μπορούσε να βγει εκτός ελέγχου, αναδεικνύοντας νέες πολιτικές δυνάμεις ή πρόσωπα.

Όπως και να ‘χει, μ’ αυτά και μ’ αυτά, η Ένωση εν τέλει ακολουθούσε την κομματική γραμμή και πλειοδοτούσε με ενθουσιασμό: στο 2^ο συνέδριό της, τροποποίησε το κεντρικό της σύνθημα: Η πάλη για την αθεΐα είναι πάλη για το πενταετές πλάνο! Ναι, υπ’ αυτήν την έννοια, η περίπτωση του κινήματος της αθεΐας στην Ε.Σ.Σ.Δ. είναι άριστο case study για να κατανοήσουμε την ιστορία του πάλαι ποτέ «υπαρκτού».

Εδώ βλέπουμε πώς το πενταετές πλάνο συντρίβει τον Γιαχβέ, τον Αλλάχ και τον Θεό των χριστιανών με τη μία. Ο Θεός των Εβραίων φορά ένα καπελάκι που τον συνδέει με τον καπιταλισμό. Ο Θεός των χριστιανών φορά στρογγυλά γυαλιά με χοντρό σκελετό και φέρνει κάπως στον Λουνατσάρσκι. (Εξώφυλλο του Безбожник у станка, 1929).

Η εξουσιοδότηση της Κ.Ε. σήμαινε πως η Ένωση ήταν σε θέση να καθοδηγεί και να κάνει κριτική σε θεσμούς και φορείς όσον αφορά το αντικείμενό της. 

Αυτό και έκανε, με περισσή συνέπεια και ενθουσιασμό. Σχολεία, πανεπιστήμια, υπηρεσίες, υπουργεία — ακόμα και το ίδιο το Κόμμα, έδιναν λογαριασμό στην Ένωση Μαχητικών Αθεϊστών σχετικά με το τι έκαναν ή δεν έκαναν προκειμένου να καταπολεμήσουν τη θρησκεία και να προαγάγουν την αθεΐα. 

Για τα καλά τα άκουσε το Υπουργείο Διαφώτισης και, κυρίως, η Διεύθυνση Επιστημών, η οποία αναγκάστηκε προς απολογία της να δηλώσει ότι, τουλάχιστον, τα 7.000 ιστορικής σημασίας κτήρια που είχε υπό τη δικαιοδοσία της —κυρίως εκκλησίες και μοναστήρια— κατάφερε να τα μειώσει σε 1.000, κατεδαφίζοντας τα υπόλοιπα.

Άθεος αεροπόρος διαφημίζει το Безбожник (βλ. παρακάτω)

Το συνέδριο του 1929 αποφάσισε πως ένας ναός ή γενικά κτήριο με θρησκευτική χρήση μπορούσε να κλείσει μετά από ψηφοφορία του εργαζόμενου τοπικού πληθυσμού. Δεν υπήρχε βέβαια καμία πρόβλεψη για συμμετοχή πιστών που συνδέονταν με το συγκεκριμένο κτήριο. 

Στην πράξη, αυτό που έγινε ήταν να χρησιμοποιηθούν όλες οι γνωστές μεθοδεύσεις: οι περισσότερες εκκλησίες (ή τεμένη, συναγωγές, μεντρεσέδες κ.ο.κ.) έκλεισαν μετά από μια βιαστική και απροειδοποίητη ψηφοφορία, στην οποία οι πιστοί βρίσκονταν κατά κανόνα στη μειοψηφία και υπό την απειλή του στιγματισμού. 

«Ποιος πήγε στην εκκλησία το Πάσχα» — τα παιδιά γράφουν από κάτω ονόματα

Δεδομένου δε ότι οι λενινιστές κατέχουν άριστα την τέχνη του να εκμεταλλεύονται εσωκομματικές αντιθέσεις προκειμένου να χειραγωγούν συνελεύσεις και να εκμαιεύουν αποτελέσματα σε ψηφοφορίες, η Ένωση πολύ συχνά αξιοποιούσε το σχίσμα της ρωσικής Εκκλησίας και έβαζε τους «πραγματικούς» να ψηφίζουν το κλείσιμο των εκκλησιών των «σεργιανιστών» και τούμπαλιν.

«Δεν υπάρχει Θεός»

Σχεδόν αμέσως ξεκίνησε μοιραία και η καχυποψία στο εσωτερικό της Ένωσης, μεταξύ των μελών. Στο κάτω κάτω, κάλλιστα θα μπορούσε κάποιος κρυπτοπιστός να γραφτεί στην Ένωση προκειμένου να πάρει έτσι πιστοποιητικό νομιμοφροσύνης ενώ, παράλληλα, θα σαμποτάριζε το έργο της. 

Έτσι, αποφασίστηκε π.χ. όποιο μέλος της Ένωσης έμπαινε σε εκκλησία να παίρνει πρώτα άδεια από το τοπικό γραφείο της Ένωσης, ούτως ώστε να μην υπάρχει η υποψία ότι πήγε για να προσευχηθεί. 

Μέλη της Ένωσης ανασκάπτουν τον τάφο αγίου

της ρωσικής εκκλησίας για να αποδείξουν

ότι το σώμα του έλιωσε

Στον αντίποδα αυτής της αντίληψης, το 1928, κάποιος Ιπατκογιάεφ, μέλος της τοπικής Ένωσης της Τασκένδης, πρότεινε να φροντίσει η Ένωση να μεταφραστεί το Κοράνι στα ουζμπεκικά, θεωρώντας ότι όταν οι μουσουλμάνοι διαβάσουν τι πραγματικά λέει θα εγκαταλείψουν από μόνοι τους την πίστη τους.

Η άποψη αυτή συζητήθηκε σοβαρά, αλλά η πρόταση απορρίφθηκε τελικά, γιατί η τοπική Ένωση δεν είχε αρκετά χρήματα για μια τέτοια έκδοση.

Προετοιμασία για αντιθρησκευτική πορεία

Μια από της αγαπημένες δραστηριότητες των μελών της Ένωσης Μαχητικών Αθεϊστών ήταν να απέχουν επιδεικτικά από τη συμμετοχή στις μεγάλες γιορτές, διοργανώνοντας «αντισυγκεντρώσεις» —π.χ. συζητήσεις περί αθεΐας ή περί επιστήμης ή καρναβαλικές πορείες στις οποίες προσπαθούσαν να κοροϊδέψουν και να βεβηλώσουν τη γιορτή— τις ημέρες και τις ώρες της λειτουργίας των Χριστουγέννων, του Πάσχα κ.ο.κ. 

«Αντιθρησκευτική έκθεση»,

«Τα ψέματα της θρησκείας και

 οι αλήθειες της επιστήμης».

Η ίδρυση «Μουσείων Αθεΐας» και η διοργάνωση διαλέξεων, ομιλιών συζητήσεων κ.λπ. ήταν επίσης έργο της Ένωσης.

Η σημαντικότερη δουλειά ήταν, βέβαια, η προπαγάνδιση της αθεΐας σε προσωπικό επίπεδο, «ένας προς έναν», και τα μέλη της Ένωσης εκπαιδεύονταν και παροτρύνονταν να κάνουν «προσηλυτισμό», που όμως είχε τους κινδύνους του, ιδίως στην ύπαιθρο, τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση (αναφερθήκαμε παραπάνω σε λιντσαρίσματα).

Εννοείται πως η προπαγάνδα της Ένωσης και η κρατική αντιθρησκευτική πολιτική ακολουθούσαν στενά η μία την άλλη: 

Μουσείο αθεΐας

Το 1929, όταν ξεκινούσε η «προλεταριακή πολιτιστική επανάσταση» και η φάση της πιο βίαιης επίθεσης στην θρησκεία, το σοβιετικό ημερολόγιο άλλαξε και η εβδομάδα είχε πλέον έξι μέρες, πέντε εργάσιμες και μια αργία, προκειμένου, στην ουσία, να καταργηθεί η Κυριακή. 

Μουσείο αθεΐας, εκθέματα σχετικά με τον ιουδαϊσμό

 Η 25η και η 26η Δεκεμβρίου θεσπίστηκαν ως «Ημέρες Εκβιομηχάνισης» και έπρεπε οι εργάτες να μένουν όλη μέρα στα εργοστάσια
για να οικοδομούν τη Μεγάλη Σοβιετική Πατρίδα και να πιάσουν το πλάνο — και, βέβαια, να εμποδιστούν να γιορτάσουν τα Χριστούγεννα. 

 Αργότερα, στην εποχή του Μπρέζνιεφ, ο οποίος από το ’70 και μετά συνέχισε την αναβίωση του αντιθρησκευτικής πολιτικής του Χρουστσόφ (1959-1964, νέο κύμα κλεισίματος εκκλησιών, φυλακίσεων και απαγορεύσεων) αλλά βέβαια με πιο ήπιους όρους πλέον, η σοβιετική τηλεόραση φρόντιζε να βάζει τις πιο δημοφιλείς ταινίες τις ώρες και τις ημέρες των μεγάλων θρησκευτικών εορτών.

Έκθεση με σλόγκαν στα γερμανικά και στα ρωσικά:

«Η πάλη ενάντια στη θρησκεία είναι πάλη

για τον σοσιαλισμό».

Το 1926 η Ένωση Μαχητικών Αθεϊστών είχε 87.000 μέλη·το 1929, 500.000 και το 1931, μετά και από την απόφαση να γράφονται υποχρεωτικά μέλη οι κομσομόλοι, έφτασε στο μάξιμουμ των 5.670.000 μελών. 

Προφανώς, πολλοί γράφονταν επειδή έπρεπε· σίγουρα δεν είχαν όλα τα μέλη τον ίδιο αντιθρησκευτικό ζήλο και η πολλή δουλειά έβγαινε από λίγους. 

Το 1938 τα μέλη της Ένωσης είχαν πέσει στα 2 εκατομμύρια και το 1941, όταν σταμάτησε η λειτουργία της —αν και δεν είναι γνωστό πότε διαλύθηκε τυπικά— αριθμούσε 3,5 εκατομμύρια μέλη. 

Για να έχουμε μια αίσθηση των μεγεθών, την ίδια περίοδο το Κ.Κ.Σ.Ε. είχε 1,8 εκατομμύρια μέλη.

«Με τη βοήθεια του δασκάλου και όχι του Θεού», 1929

1928

Τομσκ 1928

1924

1931

Σιβηρία 1929, η πρώτη περιφερειακή συνδιάσκεψη των τοπικών οργανώσεων της Ένωση

Τα αντιθρησκευτικά έντυπα

Το πρώτο τεύχος της κυριακάτικης εικονογραφημένης εφημερίδας Άθεος (Безбожник ) του Γιεμελιάν Γιαροσλάφσκι κυκλοφόρησε στις 21 Δεκεμβρίου του 1922, με τιράζ 15.000 φύλλα. 

Τότε διακόπηκε η έκδοση του αντιθρησκευτικού περιοδικού Επιστήμη και θρησκεία (Наука и религия), ο εκδότης του οποίου, ο Μ. Β. Γκόριεφ, έγινε βοηθός αρχισυντάκτη στη νέα εφημερίδα (το Επιστήμη και θρησκεία επανακυκλοφόρησε το 1960, με το νέο κύμα αντιθρησκευτικής πολιτικής του Χρουστσόφ). 

Το 1932, η κυκλοφορία του Άθεου είχε φτάσει στις 200.000. 

Η έκδοση διακόπηκε από τον Γενάρη του 1935 ως τον Μάρτιο του 1938, οπότε επανακυκλοφόρησε για να σταματήσει οριστικά τον Ιούλιο του 1941. 

Το 1923 η ομάδα της Μόσχας (βλέπε παραπάνω για τη συμμετοχή της στην Ένωση Μαχητικών Αθεϊστών και για την αντιπολίτευση προς τον Γιαροσλάφσκι) κυκλοφόρησε το περιοδικό Безбожник у станка. 

Κυριολεκτικά, ο τίτλος σημαίνει  Ο άθεος στον πάγκο εργασίας. Προφανώς αναφερόταν στην εργατική τάξη· σε ελεύθερη μετάφραση, θα το λέγαμε Ο άθεος στη φάμπρικα. 

Από το 1932, ονομάστηκε κι αυτό  Άθεος (Безбожник ), όπως η εφημερίδα. 

Για ένα διάστημα (1923-1924) κυκλοφόρησε επίσης ο Άθεος Κροκόδειλος (Безбожный крокодил). 

Το 1925, ο Ι. Α. Σπίτσμπεργκ, μέλος της Ένωσης, εξέδωσε το περιοδικό Αтеист, ένα μάλλον λόγιο έντυπο που δημοσίευε άρθρα για την ιστορία της αθεΐας και της θρησκείας, μεθοδολογία αθεϊστικής προπαγάνδας κ.ο.κ. — αυτό, δηλαδή, που είχε ζητήσει ο Λένιν με το άρθρο του τον Μάρτιο του 1922 (βλέπε παραπάνω). 

Το 1931 μετονομάστηκε σε Bоинствующий атеизм κι έγινε το όργανο του Κεντρικού Συμβουλίου της Ένωσης και τον επόμενο χρόνο ενσωματώθηκε στο Αντιθρησκευτικό (Антирелигиозник), το οποίο κυκλοφορούσε από το 1926 με στόχο κι αυτό να παίξει τον ρόλο του σοβαρού και επιστημονικού περιοδικού, μάλλον χωρίς επιτυχία.

Τα έντυπα αυτά στρέφονταν εναντίον όλων των θρησκειών, με έμφαση στον χριστιανισμό και στον ιουδαϊσμό. Προσήπταν στους ανθρώπους της Εκκλησίας και τους πιστούς ορθόδοξους συνεργασία με τους Λευκούς και τους αστούς. 

Τους εβραίους ραββίνους τους κατηγορούσαν ότι υποδαυλίζουν το μίσος των Εβραίων για τους «εθνικούς» (δηλαδή για τους μη Εβραίους) και τους χρέωναν μέχρι και τα πογκρόμ των Κοζάκων εναντίον των Εβραίων, στα χρόνια των τσάρων. 

Χαρακτήριζαν τους ιερείς όλων των θρησκειών παράσιτα που ζουν από τον μόχθο των αγροτών και δημοσίευαν ιστορίες καταχρήσεων, παράνομου πλουτισμού κ.ο.κ.

Εργάτης διαβάζει το Безбожник у станка

Φρόντιζαν να σατιρίζουν τις σημαντικές θρησκευτικές γιορτές και να τις γελοιοποιούν τόσο στην αρθρογραφία όσο και στα εξώφυλλα και την εικονογράφησή τους. 

Το εβραϊκό Πάσχα ήταν μια γιορτή του αλκοολισμού (επειδή πρέπει ο πιστός να πιει τέσσερα ποτήρια κρασί) ενώ ο προφήτης Ηλίας ήταν ένας μπεκρής, «που έπινε σαν γουρούνι» (λόγω του πέμπτου ποτηριού κρασιού, που μπαίνει στο πασχαλινό τραπέζι για τον προφήτη Ηλία).

Εργάτες διαβάζουν εφημερίδα (πιθανώς τον Άθεο). Τίτλος του άρθρου: «Κάτω το Πάσχα!»

Όπως ήταν αναμενόμενο, δεδομένου του προπαγανδιστικού ρόλου των εντύπων αυτών και της ανάγκης για διείσδυση σε αγροτικά στρώματα, αμόρφωτα ή και αναλφάβητα, αλλά και σε άλλες εθνότητες της Ε.Σ.Σ.Δ. που δεν μιλούσαν ρωσικά ή τα μιλούσαν στοιχειωδώς, μεγάλο βάρος έπεφτε στη σάτιρα μέσω της εικόνας. Η εικονογράφηση ήταν ιδιαίτερα επιθετική και καυστική, με αισθητική που χαρακτηρίζει ακριβώς αυτό το είδος προπαγανδιστικού εντύπου το οποίο προσπαθεί να περάσει ένα μήνυμα με απόλυτη σαφήνεια και αμεσότητα, δηλαδή χοντροκομμένα. 

Ο Μπουλγκάκοφ επισκέφτηκε κάποτε τα γραφεία του Άθεου και αγόρασε αρκετά παλιά φύλλα. Το περιεχόμενο του έκανε μεγάλη εντύπωση: το βρήκε «εξαιρετικά βλάσφημο» και θεώρησε ότι το όλο εγχείρημα ήταν «ένα τεράστιο έγκλημα». Ενδεχομένως να είδε την εικόνα των πιστών που ρουφάνε το περιεχόμενο των εντέρων του Ιησού, ακολουθώντας την εντολή: Λάβετε, φάγετε, τούτο εστί το σώμα μου… Το σχετικό απόσπασμα από το κατά Ματθαίον (κστ΄26-28) αναγράφεται επάνω στην εικόνα, μη τυχόν και δεν πιάσει ο αναγνώστης το υπονοούμενο… 

Να σημειώσουμε, τέλος, ότι στο Безбожник у станка είχαν δημοσιευτεί και γελοιογραφίες του Μωάμεθ, μπροστά στις οποίες τα σκίτσα του Προφήτη που δημοσίευσε τον Σεπτέμβριο του 2005 η δανέζικη εφημερίδα Jyllands-Posten, ξεσηκώνοντας διαμαρτυρίες και ταραχές ανά τον κόσμο, δεν ήταν παρά αθώα μίκυ μάους.

Αναφερθήκαμε παραπάνω στην ιδεολογική στροφή της Ε.Σ.Σ.Δ. στον ρωσικό εθνικισμό, στην ορθοδοξία και στην παράδοση ως αποτέλεσμα της ναζιστικής εισβολής, το καλοκαίρι του 1941. Τότε σταμάτησε και η έκδοση των αθεϊστικών εντύπων. Ο Γιαροσλάφσκι ήταν πιστός και συνεπής στις ιδέες αλλά ήταν πιο πιστός και συνεπής στο Κόμμα: έσπευσε λοιπόν να ευθυγραμμιστεί και πάλι. 

Στις 27 Δεκεμβρίου του 1941 μάλιστα δημοσίευσε στην Πράβντα ένα άρθρο με τίτλο: «Οι Μπολσεβίκοι, συνεχιστές της καλύτερης πατριωτικής παράδοσης του ρώσικου λαού». Στο άρθρο αυτό χαρακτήριζε τους μπολσεβίκους «νόμιμους κληρονόμους του μεγαλειώδους και τιμημένου παρελθόντος του ρώσικου λαού» και αναγνώριζε πως οι Ρώσοι «ηγούνται των άλλων λαών της Ε.Σ.Σ.Δ.». 

Στο κάτω κάτω, ο Γιαροσλάφσκι ήταν ιστορικός, με ειδίκευση στην κομματική ιστορία — και με ακόμα μεγαλύτερη ειδίκευση στον Στάλιν, για τον οποίον έγραψε και βιβλίο το 1939.

«Ο Στάλιν και το σκυλάκι του, η Γιαροσλάφκα», αυτοσχέδια γελοιογραφία που κυκλοφόρησε μεταξύ των μελών της αριστερής τάσης του Κ.Κ.Σ.Ε. Στο βάθος η Εκτελεστική Επιτροπή του κόμματος φυλακισμένη.

Ο Γιαροσλάφσκι πέθανε στη Μόσχα στις 4 Δεκεμβρίου 1943, μόλις τρεις μήνες μετά την επίσημη περιορισμένη αποκατάσταση της ρωσικής εκκλησίας από τον Στάλιν.

 * * *

Ακολουθούν εικόνες εξωφύλλων και σελίδων του Безбожник у станка, με έμφαση βέβαια στην εικονογράφηση. 

Οι εικόνες προέρχονται από εδώ, από όπου αντλήθηκαν και ορισμένες από τις φωτογραφίες των δραστηριοτήτων της Ένωσης (πορείες, φεστιβάλ, μουσεία κ.ο.κ.). 

Το υλικό αυτό εντόπισε ο Θοδωρής Τριανταφύλλου.

Διάφορα αθεϊστικά πόστερ και εικονογραφήσεις της ίδιας περιόδου, από την ίδια πηγή:

* * *

Σημειώσεις

 

* Σχετικά με την ορολογία: για τον τίτλο του περιοδικού και των ενώσεων επελέγη η λέξη «безбожник», η οποία σημαίνει «άθεος», αντί του «атеист» («αθεϊστής»), για λόγους διείσδυσης σε έναν λαό που τότε ακόμη παρουσίαζε υψηλά ποσοστά αναλφαβητισμού και πάρα πολύ χαμηλά ποσοστά γνώσης ξένων γλωσσών. Ακριβώς επειδή η επιλογή έγινε αποκλειστικά με αυτό το κριτήριο, προτίμησα να τη μεταφράσω στα ελληνικά ως «αθεϊστής».

Το επίθετο «воинствующий» σημαίνει «μαχητικός» — «militant» στα αγγλικά. Η καθ’ ημάς αριστερά τείνει να το αντικαθιστά με το «αγωνιστικός». Το ρωσικό «борьба» σημαίνει «πάλη», ωστόσο ο «αγώνας» είναι πιο κοντά σε αυτή τη λέξη παρά στο επίθετο «воинствующий» που παράγεται από το ουσιαστικό «война», δηλαδή «πόλεμος».

* Μια παράμετρος που δεν εξετάζεται στο κείμενο αυτό είναι η προσωπική σχέση του Στάλιν με τη θρησκεία — ένα πολύ ενδιαφέρον θέμα, που θα αποτελέσει αντικείμενο άλλης ανάρτησης.

* Για το γενικό πολιτικό πλαίσιο της εδραίωσης της σταλινικής εξουσίας στο Κ.Κ.Σ.Ε. και στην Ε.Σ.Σ.Δ., χρησιμοποιήθηκε κυρίως το βιβλίο του Isaac Deutscher Stalin: a political biography (Penguin 1966). Χρησιμοποιήθηκαν αρκετές αναρτήσεις και online άρθρα στα ρωσικά και στα αγγλικά (με προσοχή), τα σχετικά άρθρα της wiki (με μεγαλύτερη προσοχή) και τα σχετικά λήμματα της Μεγάλης Σοβιετικής Εγκυκλοπαίδειας (με ακόμα μεγαλύτερη προσοχή).

Εδώ το άρθρο του Λένιν «Για τη σημασία του μαχητικού υλισμού» (στα αγγλικά)

Εδώ οι ομιλίες Λουνατσάρσκι, Γκόρκι και Μαγιακόφσι στο 2ο συνέδριο της Ένωσης (στα αγγλικά)

Εδώ η απάντηση του Στάλιν στον Μπιλ-Μπελοτσερκόφσκι σχετικά με τα έργα του Μπουλγκάκοφ (στα αγγλικά)

* * *

Υ.Γ. Υπάρχουν επτά τοπωνύμια «Безбожник» σε χώρες και περιοχές που ανήκαν στην Ε.Σ.Σ.Δ.

—του Γιώργου Τσακνιά—



dimart