Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Μέρος 1ο

Εισαγωγή

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-1913 οδήγησαν στον τερματισμό της οθωμανικής κυριαρχίας στην ευρύτερη περιοχή και την απελευθέρωση μεγάλου τμήματός της.

Από τον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Μακεδονίας, το 51% προσαρτήθηκε στην Ελλάδα, το 38% στη....

Σερβία και το 10% στη Βουλγαρία, σύμφωνα με την συνθήκη του Βουκουρεστίου, που υπογράφηκε μεταξύ της Ελλάδας, της Σερβίας και της Βουλγαρίας το 1913.

Για να μην συγχέονται τα διάφορα τμήματα της Μακεδονίας, το τμήμα που προσαρτήθηκε από την Ελλάδα αποκαλούνταν νότια Μακεδονία ή Μακεδονία του Αιγαίου, το κομμάτι που προσαρτήθηκε στης Βουλγαρία αποκαλούνταν Μακεδονία του Πιρίν, ενώ το Σέρβικο τμήμα,  βόρεια Μακεδονία ή Μακεδονία του Βαρδάρη.

 

Οι πληθυσμιακές ανακατατάξεις στο ελληνικό τμήμα της Μακεδονίας

 

Η υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, πριν το 1912 ο πληθυσμός της ελληνικής (νότιας) Μακεδονίας προσέγγιζε το 1.205.000 κατοίκους, εκ των οποίων:

• οι Ελληνόφωνοι ανέρχονταν μόλις σε 370.000 και 31%,
• οι Σλαβόφωνοι σε 260.000  και 21,5%,
• οι Μουσουλμάνοι σε 475.000 και 39,5%,
• ενώ Εβραίοι και λοιποί σε 98.000 άτομα και 8%.

Η δεκαετία των πολέμων (1912-1920)

 

Η μετατροπή των μακεδονικών εδαφών σε θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων τη δεκαετία 1910-1920 οδήγησε, όπως ήταν φυσικό, σε ευρύτατες δημογραφικές ανακατατάξεις.

Ο Αλέξανδρος Πάλλης, υπεύθυνος για την περίθαλψη των προσφύγων στη Μακεδονία, κατέγραψε συνολικά 12 μεταναστευτικά κύματα Ελληνοφώνων, Τουρκοφώνων και Σλαβοφώνων που πραγματοποιήθηκαν το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα από και προς την μακεδονική ενδοχώρα.

Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία, περίπου 40.000 Σλαβόφωνοι εγκατέλειψαν την Ελλάδα κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων.

Μετά τη λήξη των Βαλκανικών Πολέμων, όμως, η εγκαθίδρυση ελληνικής διοίκησης οδήγησε αρκετούς από τους Σλαβόφωνους κατοίκους που αρνούνταν να την αποδεχτούν, στην απόφαση να εγκαταλείψουν την ελληνική Μακεδονία.

Είναι εύλογο να υποτεθεί ότι η πλειοψηφία τους προέρχονταν από τη Δυτική Μακεδονία, διότι στους νομούς Φλωρίνης, Κοζάνης και Καστοριάς κατοικούσε το μεγαλύτερο μέρος του σλαβόφωνου πληθυσμού.

Αναλυτικά, ο αριθμός των 40.000 Σλαβοφώνων που εγκατέλειψαν τη Μακεδονία την περίοδο 1912 – 1919, εντοπίζεται ως εξής:

Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Μέρος 1ο
Δυτική Μακεδονία

 

Πίνακας 1 – Άτομα που μετανάστευσαν ανά περιοχή

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έστειλε τον Μάιο του 1922 η Γενική Διοίκηση Κοζάνης – Φλωρίνης προς το Υπ. Εξωτερικών, συνολικά 1.604 άτομα είχαν μεταναστεύσει από την περιοχή από τις αρχές του 20ού αιώνα.

Από τον Πίνακα-1 προκύπτουν τα εξής:

α) Ολοι οι μετανάστες προέρχονταν από 7 μόλις χωριά και μετακινήθηκαν το 1913. Τα χωριά αυτά ήταν τα μοναδικά σλαβόφωνα του νομού Κοζάνης. Το ποσοστό των μεταναστών εμφανίζεται πολύ χαμηλό καθώς σε σύνολο οικογενειών 1.524 (περίπου 7.500 – 8.000 άτομα) ήταν περίπου 8%.

β) Στην υποδιοίκηση Φλωρίνης οι μεταναστεύσαντες Σλαβόφωνοι ήσαν σαφώς περισσότεροι σε σχέση με αυτούς του νομού Κοζάνης. Οι μετανάστες προέρχονταν από 42 χωριά του νομού καθώς κι από την πόλη της Φλωρίνης και το Αμύνταιο κι ανέρχονταν σε 576 άτομα.

Πρόσφυγες από την πόλη του Κιλκίς

Όμως, το ποσοστό των μεταναστών σε σχέση με τον συνολικό αριθμό των κατοίκων του νομού δεν πρέπει να υπερέβαινε το 2% (ο συνολικός αριθμός ανερχόταν σε 36-37.000 άτομα).

γ) Στην υποδιοίκηση Καστοριάς 885 άτομα εγκατέλειψαν την περιοχή το χρονικό διάστημα 1913-1920. Οι μετανάστες προέρχονταν από 38 συνολικά χωριά και το ποσοστό τους, σε σχέση με το σύνολο των κατοίκων των ίδιων χωριών (28-29.000 άτομα), ήταν γύρω στο 3%.

Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Μέρος 1ο
Κεντρική Μακεδονία

 

Πίνακας 2 – Χωριά που καταστράφηκαν ολοσχερώς

Η περιοχή του Κιλκίς υπήρξε πεδίο άγριων πολεμικών αντιπαραθέσεων κατά τη διάρκεια του Β’ Βαλκανικού Πολέμου.

Οι πληροφορίες για τους πρόσφυγες στην Βουλγαρία αντλήθηκαν με στατιστική επεξεργασία από την ηλεκτρονική βάση δεδομένων του Κέντρου Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Θεσσαλονίκης.

Από τα υπάρχοντα στοιχεία προκύπτει ότι στην περιοχή του Κιλκίς καταστράφηκαν 24 χωριά καθώς κι η πόλη του Κιλκίς, ενώ οι Σλαβόφωνοι κάτοικοί τους εγκατέλειψαν το ελληνικό έδαφος.

Αναλυτικά, τα χωριά που καταστράφηκαν ολοσχερώς από τον ελληνικό στρατό στον Πίνακα 2. 

Στην περιοχή του Κιλκίς υπέστησαν σημαντικές ζημιές τα χωριά του Πίνακα 3. Από τους πίνακες των κατεστραμμένων χωριών προκύπτει ότι:

α) Στην Κεντρική Μακεδονία η διαρροή του σλαβόφωνου πληθυσμού περιορίσθηκε κυρίως στην περιοχή του Κιλκίς.

β) Καταστράφηκαν 24 χωριά ολοκληρωτικά κι η πόλη του Κιλκίς, ενώ 23 ακόμη χωριά υπέστησαν σημαντικές ζημιές.

Πίνακας 3 – Χωριά που υπέστησαν σημαντικές ζημιές

γ) Από τα πλήρως κατεστραμμένα χωριά οι Σλαβόφωνοι πρόσφυγες ανέρχονταν σε 8-9.000 άτομα, ενώ αυτοί των μερικώς κατεστραμμένων χωριών υπολογίζονταν σε 5.283, με βάση τα στοιχεία του Κάντσωφ ή σε 4.940, σύμφωνα με τα στοιχεία του Χιλμή Πασά.

Συνολικά, λοιπόν, μπορεί να υποστηριχθεί πως ο αριθμός των Σλαβοφώνων που αποχώρησαν κατά τον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο από την περιοχή του Κιλκίς ανέρχονταν σε 13-14.000 άτομα.

Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Μέρος 1ο Ανατολική Μακεδονία

 

Για την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας, οι σχετικές πληροφορίες προέρχονται από την Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού.

Aπό τα στοιχεία αυτά (Πίνακας 4) προκύπτει ότι:

α) Η διαρροή Σλαβοφώνων πραγματοποιήθηκε κυρίως από τους νομούς Δράμας και Σερρών, ενώ από το νομό Καβάλας αποχώρησαν ελάχιστοι αφού στην περιοχή κατοικούσαν ελάχιστοι Σλαβόφωνοι.

Πίνακας 4 – Σλαβόφωνοι Μακεδόνες που μετανάστευσαν

β) Οι Πρόσφυγες Σλαβόφωνοι (συνολικά 20.457 άτομα) αντιπροσώπευαν μόλις το 6,8% του πληθυσμού των υποδιοικήσεων.

γ) Η μεγαλύτερη μετακίνηση σημειώθηκε σε 6 χωριά της υποδιοίκησης Ζίχνας, από τα οποία έφυγαν 6.605 Σλαβόφωνοι (45,8% του πληθυσμού τους),

ενώ στην υποδιοίκηση Σερρών οι μετανάστες αποτελούσαν το 36,2% του συνολικού πληθυσμού των χωριών τους, στην υποδιοίκηση Σιδηροκάστρου το 18,5% και στην υποδιοίκηση Δράμας το 11,5%.

Εκτός όμως από τους Σλαβοφώνους, τη διετία 1913-1914 εγκατέλειψε την Μακεδονία και μεγάλος αριθμός Μουσουλμάνων κατοίκων της.

Τουρκικές εφημερίδες της εποχής κατηγορούσαν τις ελληνικές αρχές ως υπεύθυνες για την μαζική φυγή των ομοεθνών τους.

Ανέφεραν μάλιστα και περιστατικά, όπως την πυρπόληση από Έλληνες τζαμιού στη Ζίχνη καθώς και την βεβήλωση μουσουλμανικών ιερών και νεκροταφείων στην περιοχή των Σερρών.

Οι τουρκικές καταγγελίες φαίνεται πως υπήρξαν, σε γενικές γραμμές, αληθείς.

Παρόμοια περιστατικά στηλιτεύονται και σε πολυσέλιδη αναφορά της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας, τον Αύγουστο του 1914.

Ως πρωταίτιοι των επεισοδίων φέρονταν μάλιστα Έλληνες πρόσφυγες, οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί σε μουσουλμανικά χωριά καταλαμβάνοντας με τη βία σπίτια, περιουσίες ακόμη και μουσουλμανικά σχολεία.

Θα πρέπει να επισημανθεί πως κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, περισσότεροι από 10.000 Μουσουλμάνοι είχαν καταφύγει από την Βόρεια και τη Δυτική Μακεδονία στην πόλη της Θεσσαλονίκης, αριθμός που αυξήθηκε αμέσως μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου.

Υπολογίζεται πως μόνο από 8 χωριά της περιοχής της Στρωμνίτσης περίπου 4.000 Μουσουλμάνοι κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι του 1913, ενώ την ίδια περίοδο περίπου 20.000 Μουσουλμάνοι από τη βουλγαρική Θράκη κατέφυγαν στην περιφέρεια της Δράμας.

Οι πρόσφυγες αυτοί, μολονότι έτυχαν περίθαλψης από τις ελληνικές αρχές, προτίμησαν τελικά να αναχωρήσουν για την Τουρκία.

Σύνθεση πληθυσμού ελληνικής Μακεδονίας – Μέρος 1ο

 

Αναρωτιόταν ο συντάκτης σχετικής εκθέσεως της Γενικής Διοικήσεως Μακεδονίας:

«Τί άραγε συμβαίνει; Διατί ούτοι αναχωρούσιν ενώ ουδείς προς τούτο υπάρχει λόγος; […] Φρονούμεν ότι δέον να ληφθώσι σοβαρά μέτρα κατά της κρυφίας ταύτης υποκινήσεως και αναχωρήσεως ενίων Μουσουλμάνων, διότι η ζημία είναι διττή…»

Πίνακας 5 – Αναχώρηση μουσουλμανικών πληθυσμών

Σύμφωνα με στοιχεία που διέθετε η Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, την περίοδο 1913-1914 από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης αναχώρησαν περίπου 76.000 Μουσουλμάνοι.

Αναλυτικά, τα στοιχεία αυτά έχουν στον Πίνακα 5.

Ο συγκεκριμένος αριθμός των 73.531 Μουσουλμάνων περιλαμβάνει μόνον εκείνους που αναχώρησαν με νόμιμο τρόπο από τη χώρα, κάνοντας δηλαδή χρήση των διαβατηρίων τους.

Σε αυτούς πρέπει να προστεθούν κι ορισμένες χιλιάδες ακόμη, που έφυγαν κατά μόνας.

Έτσι, ο συνολικός αριθμός των Μουσουλμάνων προσφύγων από την Μακεδονία, τη διετία 1913-1914, πρέπει να προσέγγιζε τα 100.000 άτομα.

Η απομάκρυνση όμως από την Μακεδονία περίπου 140.000 Σλαβοφώνων και Μουσουλμάνων τη χρονική περίοδο 1912-1919, συνοδεύτηκε από παράλληλη μαζική άφιξη Ελλήνων προσφύγων από διάφορες περιοχές.

Κατά τους υπολογισμούς του Πάλλη, οι Έλληνες που μετακινήθηκαν προς τη Μακεδονία την περίοδο 1913-1914 ανέρχονταν σε 155.000, από τους οποίους οι 80.000 προέρχονταν από την Ανατολική Θράκη, οι 40.000 από τη Δυτική Θράκη και οι 20.000 από τη Μικρά Ασία.

Πίνακας 6 – Προσφυγικές ροές ελληνόφωνων προς την Μακεδονία

Περίπου 5.000 Έλληνες πρόσφυγες ήρθαν επίσης από τη Σερβία και άλλοι 5.000 από τον Καύκασο.

Σύμφωνα με συγκεντρωτική έκθεση, έως τις 12 Ιουλίου 1914 κατέφυγαν στην Ελλάδα 28.529 οικογένειες, που αριθμούσαν 108.601 άτομα. Αναλυτικά, τα στοιχεία στον Πίνακα 6.

Αυτός ο ελληνικός προσφυγικός πληθυσμός ανέβηκε, έως τις 19 Αυγούστου του ίδιου χρόνου (1914), σε 117.090 άτομα.

Αυτό σημαίνει ότι από τους 155.000 Έλληνες που, σύμφωνα με τον Πάλλη, έφτασαν στη Μακεδονία ως τα τέλη του 1914, οι 117.000 μετακινήθηκαν έως τις 19 Αυγούστου.

Η εγκατάσταση των προσφύγων αυτών φαίνεται στον Πίνακα 7.

Οι Έλληνες πρόσφυγες της περιόδου έφτασαν στις ελληνικές επαρχίες σε άθλια κατάσταση. 

Σύμφωνα με έκθεση της Υγειονομικής Υπηρεσίας Θεσσαλονίκης, στις 24 Ιουλίου 1914, οι περισσότεροι από τους νεοφερμένους ήταν ασθενείς και τραυματισμένοι.

Πίνακας 7 – Εγκατάσταση ελληνόφωνων προσφύγων ανά περιοχή

Η ολοκλήρωση των δημογραφικών μεταβολών της χρονικής περιόδου 1912-1920 δημιούργησε μία νέα εθνολογική εικόνα της Μακεδονίας.

Με βάση την επίσημη απογραφή του 1920, ο πληθυσμός της Μακεδονίας ανήλθε σε 1.078.748 άτομα.

Εν τούτοις, η επίσημη απογραφή δεν περιείχε στατιστικά στοιχεία για την εθνοτική σύνθεση του πληθυσμού, γεγονός που ενίσχυε τις αμφιβολίες για την αξιοπιστία της.

Μια πιο αξιόπιστη εθνολογική εικόνα της ελληνικής Μακεδονίας αναπαριστά ίσως η ανεπίσημη κι απόρρητη στατιστική που εκπόνησε η Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, στις αρχές του 1923.

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γενικός Διοικητής Μακεδονίας Αχιλλέας Λάμπρος, τα στοιχεία της απογραφής αυτής, η οποία περιορίζεται μόνο στη Δυτική και την Κεντρική Μακεδονία, προέρχονταν από τρεις πηγές:

α) Από την εθνολογική στατιστική που διενήργησε το 1920 το Υπουργείο των Εξωτερικών, θέλοντας να εξακριβώσει τη δυνατότητα εφαρμογής στην ελληνική Μακεδονία ενός συστήματος αυτοδιοικήσεως,

β) Από την επίσημη απογραφή του 1920,

γ) Από πληροφορίες των διαφόρων υποδιοικήσεων. Οι παραπάνω πηγές βοήθησαν ώστε, σύμφωνα με τον Γενικό Διοικητή, η στατιστική του 1923 να απεικονίζει:

«Την πραγματικήν εθνολογικήν σύνθεσιν και κατάστασιν του πληθυσμού… προσεγγίζουσα μάλλον και προς την αριθμητικήν πραγματικότητα».

Πίνακας 8 – Απογραφή 1923-Σλαβόφωνοι-Γενικός πληθυσμός

Οι απόψεις του Αχιλλέα Λάμπρου επιβεβαιώνονται πλήρως από την συγκριτική μελέτη δύο στατιστικών, της επίσημης απογραφής του 1920 και της εθνολογικής στατιστικής της Κεντρικής Μακεδονίας του 1923,

χωρίς όμως να υπολογίζονται οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και τον Καύκασο.

Εξάλλου, τους ισχυρισμούς του Γενικού Διοικητή για χρησιμοποίηση στατιστικών στοιχείων που είχαν υποβάλει οι κατά τόπους υποδιοικήσεις, επιβεβαιώνουν διάφορα έγγραφα των τοπικών υποδιοικήσεων, τα απογραφικά στοιχεία των οποίων αξιοποιήθηκαν κατά τη σύνταξη της γενικής στατιστικής.

Αναλυτικά, τα στοιχεία της απογραφής του 1923 φαίνεται στον Πίνακα 8.

Όμως η συγκεκριμένη στατιστική περιορίζεται μόνο στη Δυτική και την Κεντρική Μακεδονία, γεγονός που κατέστησε επιτακτική την ανάγκη εξεύρεσης στατιστικών στοιχείων και για την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας.

Πίνακας 9 – Απογραφή «Σλαβόφωνων Έλληνων» και Βουλγάρων

Δυστυχώς, η αντίστοιχη στατιστική έρευνα που πιθανότατα διενεργήθηκε για την Ανατολική Μακεδονία, δεν ανεβρέθηκε στο Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών, οπότε οι σχετικές πληροφορίες αντλήθηκαν από άλλες έγκυρες πηγές, οι οποίες όμως δεν είναι του 1920.

Όσον αφορά το νομό Σερρών, οι πληροφορίες προέρχονται από τη στατιστική που εκπόνησε το Γενικό Επιτελείο Στρατού τον Αύγουστο του 1915.

Η χρονολογία της απογραφής αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον και διασφαλίζει κατά μεγάλο ποσοστό την ακρίβεια των δημοσιευμένων στοιχείων γιατί:

α) Είχε προηγηθεί η μεγάλη μετανάστευση Σλαβοφώνων από την Ανατολική Μακεδονία την εποχή των Βαλκανικών Πολέμων,

β) Μετά το 1915 κι έως το 1924 δεν σημειώθηκαν σημαντικές μεταβολές στην πληθυσμιακή σύνθεση της περιοχής.

Πίνακας 10 – Απογραφή «Σλαβόφωνων Έλληνων» και Βουλγάρων

Πιο συγκεκριμένα, τα δεδομένα της απογραφής αυτής, η οποία διακρίνει τους «Σλαβόφωνους Έλληνες» από τους «Βούλγαρους», φαίνεται στον Πίνακα 9.

Αναφορικά με τους υπόλοιπους νομούς της Ανατολικής Μακεδονίας, δηλαδή της Δράμας και της Καβάλας,

οι σχετικές πληροφορίες αντλήθηκαν από τη στατιστική που διενήργησε το 1924 η Γενική Διοίκηση Θράκης, στην οποία ανήκαν οι δύο νομοί την περίοδο αυτή.

Η συγκεκριμένη απογραφή μπορεί να θεωρηθεί αρκετά αξιόπιστη, παρόλο που διενεργήθηκε το 1924, γιατί δεν είχε αρχίσει ακόμη η μαζική μετανάστευση Σλαβοφώνων, βάσει των προβλεπομένων διατάξεων της Συνθήκης του Νεϊγύ.

Πίνακας 11 – Απογραφή του 1924

Η απογραφή του 1924 παρουσιάζεται στους Πίνακες 10 και 11.

Ολοκληρώνεται με το 2ο Μέρος

Βιβλιογραφία – Πηγές:

• Α. Πάλλης, Στατιστική μελέτη περί των φυλετικών μεταναστεύσεων  Θράκης και Μακεδονίας την περίοδο 1912-1924, Αθήνα 1925.
• Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού, Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ’ εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας, Αθήνα 1919.
• Στάθης Πελαγίδης, Προσφυγική Ελλάδα (1913-1930).
• Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας/φάκ.76, «Μετανάστευσις Μουσουλμάνων. Έκθεσις».
• ΙΑΥΕ/1923/Β/59,9, «Εσωτερική προπαγάνδα», Αναφορά Πέτρου Λεκκού.
• ΙΑΥΕ/1923/Β/45, «Ξένες μειονότητες στη Μακεδονία. Παιδεία Σλαβοφώνων, Ρουμανιζόντων, Ισραηλιτών.»
• Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών / Αρχείο Α. Πάλλη/φάκ.Β΄-Γ ΄/ Γενική Διεύθυνσις Εποικισμού Μακεδονίας.
• Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος.
• Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης /Αρχείο Καλλιγά
• Χρήστος Μανδατζής, «Μεσοπολεμική Μετανάστευση από την Επαρχία Καστοριάς 1922-1930».

Απόσπασμα Μελέτης του
Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα

Επιμέλεια: Ροβεσπιέρος