ΑΠΕ: «Καθαρή» ενέργεια για «βρώμικες» δουλειές (ΙΙ. Κλιματική αλλαγή και ο δρόμος που άνοιξε η Θάτσερ)

Μπορεί ο Νορβηγός νομπελίστας φυσικός Ivar Giaever¹, o βραβευμένος από τη ΝΑSA κλιματολόγος John Raymond Christy² και εκατοντάδες άλλοι διαπρεπείς επιστήμονες³ από όλον τον κόσμο να καταγγέλλουν επίσημα τη θεωρία της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής ως «ψευδοεπιστήμη», αμφισβητώντας την ορθότητα των μοντέλων που προφητεύουν τρομερές καταστροφές από την υπερθέρμανση  του πλανήτη,  οι αριθμοί όμως είναι συντριπτικά εναντίον τους....

Το IPCC⁴ στις αρχές της δεκαετίας υπολόγιζε ότι οι παγκόσμιες επενδύσεις για ΑΠΕ θα κυμανθούν από 1.360 έως 5.100 δισεκατομμύρια δολάρια έως το 2020 και από 1.490 έως 7.180 δισεκατομμύρια δολάρια την δεκαετία 2021 – 2030.  

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 30.11.2016⁵ ανακοίνωσε ότι μόνο το 2015 ο τομέας των «καθαρών» μορφών ενέργειας προσέλκυσε συνολικές επενδύσεις άνω των 300 δισεκατομμυρίων ευρώ στην Ε.Ε. και το Bloomberg NEF στην πρόσφατη έκθεση του (New Energy Outlook – NEO 2018)⁶ προβλέπει ότι  μεταξύ του 2018 και του 2050 θα πραγματοποιηθούν παγκόσμιες επενδύσεις ύψους 11,5 τρισεκατομμυρίων δολαρίων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. 

Από αυτά, 8.4 τρισεκατομμύρια δολάρια θα επενδυθούν σε ανεμογεννήτριες και φωτοβολταϊκά και 1.5 τρισεκατομμύρια δολάρια σε άλλες τεχνολογίες που δεν παράγουν διοξείδιο του άνθρακα (υδρογόνο, πυρηνικά). 

Επιπλέον προβλέπει ότι λόγω της αύξησης της διείσδυσης των ΑΠΕ στο ενεργειακό μίγμα μέχρι το 2050, θα επενδυθούν 548 δισεκατομμύρια δολάρια  σε μπαταρίες., εκ των οποίων τα δύο τρίτα αφορούν τα δίκτυα ηλεκτροδότησης και το ένα τρίτο συστήματα αποθήκευσης μετά τον μετρητή, δηλαδή για νοικοκυριά και επιχειρήσεις.

Τα ιλιγγιώδη αυτά νούμερα εξηγούν γιατί, ενώ διαπρεπείς επιστήμονες ισχυρίζονται ότι οι μετρήσεις από τους δορυφόρους δείχνουν ότι ο πλανήτης δεν υπερθερμαίνεται, ότι οι πάγοι της Αρκτικής τελικά δεν λιώνουν και ότι τα στοιχεία που υποτίθεται ότι αποδεικνύουν την υπερθέρμανση του πλανήτη «μαγειρεύονται» (σκάνδαλο Climategate)⁷, όλα αυτά δεν φτάνουν στο ευρύ κοινό. Αντιθέτως, καθημερινά δεχόμαστε πληροφορίες ότι «η υπερθέρμανση των ωκεανών επηρεάζει τους καρχαρίες» ή ότι «οι πολικές αρκούδες λιμοκτονούν». 

Οι μελέτες του Κοινού Κέντρου Ερευνών (Joint Research Centre – JRC), δηλαδή της εσωτερικής επιστημονικής υπηρεσίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με τις  αμφιβόλου σοβαρότητας καταστροφολογικές προβλέψεις τους παρουσιάζονται ως αναμφισβήτητη επιστημονική αλήθεια και ΜΜΕ και πολιτικοί, από κοινού, αποδίδουν άκριτα και αστήρικτα κάθε καταστροφή στην κλιματική αλλαγή (πρόσφατο παράδειγμα  η κ. Δούρου και οι πλημμύρες στη Μάνδρα Αττικής). 

 Όλα αυτά προφανώς ελάχιστα έχουν να κάνουν με την επιστήμη και είναι εύστοχο του σκωπτικό σχόλιο του  Ivar Giaever  ότι δημιουργείται μια νέα «θρησκεία». Πράγματι, η θεωρία της κλιματικής αλλαγής έχει  δόγμα,  ιερατείο (πολιτικούς, δημοσιογράφους, οργανώσεις της «κοινωνίας των πολιτών» και κάθε λογής opinion makers) και  θεότητες: Τις αγορές που  αναμφίβολα κυριαρχούν εδώ και τριάντα χρόνια!

Κλιματική αλλαγή και αγορές

Η κλιματική αλλαγή ήρθε στο διεθνές προσκήνιο τη δεκαετία του 80’, η οποία εγκαινίασε την εποχή των ιδιωτικοποιήσεων και δεν είναι τυχαίο ότι η πρώτη ηγέτης που την ενστερνίστηκε ήταν η Μάργκαρετ Θάτσερ.

Το 1988 ιδρύθηκε το ΙPCC³, το διακυβερνητικό πάνελ για την κλιματική αλλαγή, στις εκτιμήσεις και στα μοντέλα του οποίου στηρίζεται το αφήγημα της υπερθέρμανσης του πλανήτη και των καταστροφών που μας περιμένουν εξαιτίας της.  Τον επόμενο χρόνο,  στις 8 Νοεμβρίου 1989, η Μάργκαρετ Θάτσερ⁸ εκφώνησε στην Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) τον πρώτο από τους δύο λόγους της για την ανάγκη σωτηρίας του πλανήτη από την κλιματική αλλαγή, οι οποίοι της χάρισαν και τον τίτλο της «πρωτοπόρου» του κλίματος⁹. 

Το 1992 πραγματοποιήθηκε η Διεθνής Διάσκεψη για το Περιβάλλον στο  Ρίο της Βραζιλίας (Earth Summit), στην οποία για πρώτη φορά συνδέθηκε το περιβάλλον με την οικονομική ανάπτυξη (Agenda 21). 

Ακολούθησε το 1997 η Διάσκεψη στο Κιότο της Ιαπωνίας, η οποία  κατέληξε στο γνωστό Πρωτόκολλο του Κιότο που αποτελεί το πρώτο διεθνές δεσμευτικό νομικό έγγραφο που χρησιμοποιεί μηχανισμούς της αγοράς για την επίλυση παγκόσμιων περιβαλλοντικών προβλημάτων και, όπως  (ορθά) έχει κατακριθεί,  ιδιωτικοποιεί τον ατμοσφαιρικό αέρα.

Οι τρείς  μηχανισμοί που προβλέπονται από το «Πρωτόκολλο του Κιότο»  (εμπορία εκπομπών αερίων του Θερμοκηπίου – emissions trade system, μηχανισμός καθαρής ανάπτυξης – clean development mechanism και από κοινού υλοποίηση – joint implementation)  είναι βέβαιο ότι προσφέρουν τεράστια κέρδη στις αγορές, αμφίβολο όμως ότι συμβάλλουν στην προστασία του περιβάλλοντος. 

Παράδειγμα, η Εταιρεία Παραγωγής Ενέργειας του Τόκιο (TEPCO)¹⁰, η οποία καταστρέφοντας δάση στην κοιλάδα Ταμάρ της Αυστραλίας για να φυτέψει ευκαλύπτους, απέκτησε δικαιώματα εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου στην Ιαπωνία ή η BP-Oil, η οποία αγοράζοντας δικαιώματα εκπομπής ρύπων από την Παγκόσμια Τράπεζα, απέκτησε  τη δυνατότητα να ρυπαίνει ελεύθερα το Grangemouth στη Σκωτία¹¹. Παράλληλα στη Βραζιλία  ο ντόπιος πληθυσμός υποφέρει από τη μονοκαλλιέργεια ευκαλύπτων που έχει επιβληθεί για να υλοποιηθούν «οικολογικά» προγράμματα αντιστάθμισης ρύπων¹².

Η Ε.Ε. επέλεξε να «προστατεύσει» τον πλανήτη με τη δημιουργία του Ευρωπαϊκού Συστήματος Εμπορίας Αερίων του Θερμοκηπίου (EU – Emission Trading System),   το οποίο τέθηκε σε ισχύ την 1^η Ιανουαρίου 2005.  Η αγορά αυτή είναι η μεγαλύτερη παγκοσμίως (συμμετέχουν εκτός από τις  28 χώρες της Ε.Ε. , η Ισλανδία, το Λιχντενστάιν και η Νορβηγία) και λειτουργεί με το σύστημα «cap and trade». Έχει δηλαδή ως βάση τη θέσπιση ενός ανώτατου ορίου εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου (cap) και τη δημοπρασία (trade) των δικαιωμάτων αυτών στους υπόχρεους (η μονάδα ρύπου αντιστοιχεί σε έναν τόνο διοξειδίου του άνθρακα).

Το παράδειγμα της Ε.Ε. ακολούθησαν και άλλες χώρες και σήμερα λειτουργούν  αγορές δικαιωμάτων εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου   στον Καναδά, στην Κίνα,  στην Καλιφόρνια, στη Νέα Ζηλανδία, στην Ελβετία,  στην Ιαπωνία, στο Καζακτστάν και στη Νότιο Κορέα. 

Σε πολλές από τις αγορές αυτές η τιμή των δικαιωμάτων εκπομπής είναι πολύ μικρότερη από αυτήν της Ε.Ε.¹³ και  η τελευταία, για να «προστατέψει»   την αγορά της από τον ανταγωνισμό, έχει επιβάλλει περιορισμούς στη χρήση δικαιωμάτων εκπομπής από τρίτες χώρες. Επιπλέον, προκειμένου να διατηρείται η τιμή των δικαιωμάτων εκπομπής στα επιθυμητά πλαίσια, από το 2019 θα λειτουργήσει το Ταμείο Σταθερότητας Αγοράς Δικαιωμάτων Εκπομπών (Market Stability Reserve - MSR)¹³, δηλαδή ένας «κουμπαράς», στον οποίο θα μεταφέρονται δικαιώματα εκπομπής όταν υπάρχει μεγάλο πλεόνασμα.

‘Όλα τα παραπάνω ελάχιστα έχουν να κάνουν με την προστασία του περιβάλλοντος. Έχουν όμως να κάνουν με τον πολύπλοκο τρόπο λειτουργίας των αγορών, οι οποίες επιδρούν όχι μεν ορατά, αλλά καθοριστικά στο επίπεδο διαβίωσής μας (παράδειγμα,  η ΔΕΗ πληρώνει από το 2013 δικαιώματα εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου για την λιγντική παραγωγή της, των οποίων το κόστος έχει ενσωματωθεί στα τιμολόγιά της).

Στήριξη της παραγωγής «καθαρής» ενέργειας – Άμεσες και έμμεσες επιδοτήσεις των ΑΠΕ.

Στη Ελλάδα τα έσοδα από τις δημοπρασίες των δικαιωμάτων εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου διατέθηκαν κατά ποσοστό 60% το 2016 και 70% το 2017 για την ενίσχυση των ΑΠΕ. Αποτελεί δηλαδή  έμμεσο τρόπο επιδότησής τους, αυξάνοντας ταυτόχρονα το κόστος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ορυκτά καύσιμα .

Η άμεση επιδότηση των ΑΠΕ γίνεται κυρίως με τους μηχανισμούς Feed-in tariff (FIT) και Feed-in premium  (FiP). Με τον πρώτο, οι παραγωγοί ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ πληρώνονται με εγγυημένες τιμές , ενώ με τον δεύτερο λαμβάνουν πρόσθετη αμοιβή (πριμ) πάνω από την τιμή που διαμορφώνεται στην αγορά.

Αυτοί οι μηχανισμοί ενίσχυσης των ΑΠΕ, οι οποίοι εφαρμόζονται εδώ και τρεις δεκαετίες στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε., προσφέρουν εγγυημένες αποδόσεις στους παραγωγούς (επενδυτές) ηλεκτρικής ενέργειας από ΑΠΕ και κάνουν τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες κατασκευής ανεμογεννητριών να ανθούν. Η δανέζικη Vesta είναι η μεγαλύτερη κατασκευάστρια ανεμογεννητριών παγκοσμίως, κατέχοντας το 15,8% της παγκόσμιας αγοράς το 2017. 

Την συναγωνίζεται επάξια η Siemens Gamesa, η οποία προήλθε από τη συγχώνευση της γερμανικής Siemens και της ισπανικής Gamesa στις 3 Απριλίου 2017, δημιουργώντας μια νέα γιγάντια βιομηχανία που απασχολεί 27.000 εργαζόμενους. Άλλες ευρωπαϊκές βιομηχανίες κατασκευής ανεμογεννητριών που συγκαταλέγονται στις δέκα μεγαλύτερες παγκοσμίως είναι οι γερμανικές Enercon, Nordex Group και Senvion.

Επενδύσεις – ανάπτυξη των αγορών και ενεργειακή φτώχεια

Οι άμεσες επιδοτήσεις των ΑΠΕ πληρώνονται μέσω φόρου που επιβάλλεται ομοιόμορφα σε όλους τους καταναλωτές ( άμεσος φόρος -tax regressive)  , με αποτέλεσμα όσο μικρότερο είναι το εισόδημα του καταναλωτή, τόσο μεγαλύτερο να είναι το ποσοστό του εισοδήματος που δαπανά για την κάλυψη των αναγκών ηλεκτροδότησής του νοικοκυριού του. 

O φόρος αυτός στην Ελλάδα είναι το ΕΤΜΕΑΡ, πρώην τέλος υπέρ ΑΠΕ, το οποίο – σημειωτέον – ανήλθε από 0,30 ευρώ/MWh το 2010, στο ποσό των 27,46 ευρώ/ΜWh to 2015.

Ωστόσο, οι αυξήσεις της τιμής της ηλεκτρικής ενέργειας για τους καταναλωτές δεν οφείλονται μόνο στις έμμεσες και άμεσες επιδοτήσεις των ΑΠΕ. 

Η μεταβαλλόμενη παραγωγή τους δημιουργεί κινδύνους στα δίκτυα και προς αποφυγή κινδύνου blackout επιβάλλεται :

-          Η παράλληλη λειτουργία μονάδων φυσικού αερίου.

-          Η αύξηση των μονάδων εφεδρείας.

-         Η υιοθέτηση του μέτρου της «διακοψιμότητας» (το μέτρο αυτό αποσκοπεί      στην ευστάθεια του συστήματος και εξασφαλίζει ότι όταν εμφανιστεί πρόβλημα επάρκειας μεγάλοι βιομηχανικοί καταναλωτές θα διακόψουν την κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας έναντι αποζημίωσης).

-         Ο αυξημένος έλεγχος των δικτύων.

-         Η κατασκευή νέων διασυνδέσεων.

Οι επενδύσεις για την ασφάλεια των δικτύων, καθώς και οι επενδύσεις για την κατασκευή κυρίως των ανεμογεννητριών, κάνουν τις ΑΠΕ βασικά εργαλεία των «απελευθερωμένων» αγορών ηλεκτρικής ενέργειας  και άριστα μέσα  ανάπτυξης τους. 

Μάλιστα προβλέπεται ότι η  αύξηση της διείσδυσης της παραγωγής των ΑΠΕ στο ενεργειακό μίγμα την επόμενη δεκαετία θα οδηγήσει σε νέες επενδύσεις για συστήματα αποθήκευσης και «έξυπνους» μετρητές, οι οποίοι θα εξασφαλίζουν τη «συνεργασία» των καταναλωτών για τη μείωση των κινδύνων blackout (παράδειγμα: 

με SMS θα ειδοποιούνται οι καταναλωτές  πότε πρέπει να    μειώσουν  ή να αυξήσουν την κατανάλωσή τους, ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες του συστήματος).

Οι επενδύσεις αποσκοπούν σε κέρδη  και εν προκειμένω αυτά είναι εγγυημένα σε όποιον τομέα της παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος και αν αφορούν. Το ηλεκτρικό ρεύμα είναι αναγκαίο αγαθό και οι καταναλωτές θα το προμηθευτούν, όσο και αν αυξηθεί η τιμή του, αρκεί  να έχουν την οικονομική δυνατότητα να το πληρώσουν. Ωστόσο, η τελευταία αυτή προϋπόθεση  εκλείπει σε ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό καταναλωτών και η οικονομική αδυναμία των νοικοκυριών να ανταπεξέλθουν στις (συνεχείς) αυξήσεις του ηλεκτρικού ρεύματος αναγνωρίζεται πλέον και επίσημα ως πρόβλημα.

Τον Ιούνιο του 2015 ανακοινώθηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή τα πορίσματα μελέτης¹⁴ που έδειξε ότι σχεδόν το 11% του πληθυσμού των χωρών της Ε.Ε, δηλαδή περίπου 54 εκατομμύρια άνθρωποι (με στοιχεία του 2012), αδυνατούν να ζεστάνουν επαρκώς τις κατοικίες τους σε προσιτή τιμή. Η διαπίστωση όμως αυτή δεν επηρέασε ούτε κατ’ ελάχιστο την ενεργειακή πολιτική της Ε.Ε., η οποία είναι σταθερά προσανατολισμένη στην προώθηση των ΑΠΕ και στην ακόμη μεγαλύτερη διείσδυσή τους στο ενεργειακό μίγμα .   

 Ο νέος στόχος της Ε.Ε., ο οποίος έχει ήδη συμφωνηθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το κοινοβούλιο και το συμβούλιο (η τελική έγκρισή του αναμένεται τον Οκτώβριο τρέχοντος έτους), ανεβάζει το ποσοστό διείσδυσης των ΑΠΕ από 27% που είχε υιοθετηθεί το 2014  σε 32%  έως το 2030.  Το ποσοστό αυτό διείσδυσης των ΑΠΕ θα αυξήσει κατά αρκετά δισεκατομμύρια τις ετήσιες επενδύσεις, θα αυξήσει όμως ανάλογα και τα εκατομμύρια των καταναλωτών που δεν θα μπορούν να ανταπεξέλθουν στις νέες επιβαρύνσεις.

Ελλάδα: Η χώρα που παραχωρείται στους  «πράσινους» επενδυτές

Η χώρα μας όχι μόνο συντάσσεται με την αύξηση της διείσδυσης των ΑΠΕ στο ενεργειακό μίγμα, αλλά και πλειοδοτεί. Ο κ. Σταθάκης επανειλημμένα έχει δηλώσει ότι «στόχος είναι έως το 2030 το 50% της ηλεκτροπαραγωγής να προέρχεται από ΑΠΕ» και ο πρωθυπουργός της χώρας το επιβεβαιώνει.

Για να επιτευχθεί ο στόχος αυτός η ΡΑΕ μοιράζει αφειδώς άδειες, παραχωρώντας βουνοκορφές και νησιά στην εκμετάλλευση των «πράσινων» επενδυτών». Η χώρα μετατρέπεται σε ένα απέραντο αιολικό πάρκο και αυτό ονομάζεται «ανάπτυξη» και μάλιστα «πράσινη».

Παρ’ όλα αυτά, η κοινή λογική δεν έχει χαθεί. Οι κάτοικοι της Κρήτης, της Εύβοιας, της Σαμοθράκης, της Μάνης, της Ευρυτανίας, της Καρδίτσας, της Πάρου και πολλών άλλων περιοχών υπερασπίζονται τους τόπους τους και το κίνημα κατά των ΑΠΕ (ή Βιομηχανικών ΑΠΕ) δυναμώνει.

Οι ρωγμές στην κοινωνική συναίνεση είναι πλέον ορατές και γίνεται ολοένα πιο ξεκάθαρο ότι οι ΑΠΕ είναι το εργαλείο για τις βρώμικες δουλειές της «απελευθερωμένης» αγοράς!

1. H ομιλία του καθηγητή Ivar Giaever το 2012 στη συνάντηση βραβευμένων με Νόμπελ του 2012  https://www.youtube.com/watch?v=LyztWNW2HsM&index=3&list=PLYDFgfBNhETgN_6e8RbqbHX4TnOwzp7zp&t=165s

2.  Συνέντευξη του κλιματολόγου,  καθηγητή του Πανεπιστημίου της Αλαμπάμα, .John Christy στο politestv.gr

https://www.youtube.com/watch?v=PveEl13NIBE&index=5&list=PLYDFgfBNhETgN_6e8RbqbHX4TnOwzp7zp

3. Το 2007 πάνω από 400 διακεκριμένοι επιστήμονες  από περισσότερες από 24 χώρες σε μία κοινή έκθεση (U.S. Senate Report: Over 400 Prominent Scientists Disputed Man-Made GlobalWarming Claims in 2007 Scientists Debunk “Consensus”) εξέφρασαν  σημαντικές αντιρρήσεις σε σημαντικές πτυχές της θεωρίας της «ανθρωπογενούς» κλιματικής αλλαγής.

4.  To IPCC ( Intergovermental Panel on Climate Change)  ιδρύθηκε το 1988 από τoν Παγκόσμιο Οργανισμό Μετεωρολογίας  (World Meteorological Organisation- WMO) και το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (United Nations Environmental Programme – UNEP) με σκοπό την επιστημονική παρακολούθηση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής.

5. Ευρωπαϊκή Επιτροπή - Δελτίο Τύπου  “Καθαρή ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους – Ελευθερώνοντας το αναπτυξιακό δυναμικό της Ευρώπης” Βρυξέλλες, 30 Νοεμβρίου 2016

http://europa.eu/rapid/press-release_IP-16-4009_el.htm

6. Bloomberg  NEF (New Energy Outlook – NEO 2018)

https://about.bnef.com/new-energy-outlook/#toc-download

7. Ως «Climategate» έγινε γνωστό το σκάνδαλο που ξέσπασε τον Νοέμβριο του 2009, λίγες εβδομάδες πριν τη Σύνοδο της Κοπεγχάγης, όταν πάνω από 1.000 emails της ερευνητικής ομάδας για το κλίμα του ( Πανεπιστημίου της Ανατολικής Αγγλίας (University of East Anglia) διέρρευσαν και αποκαλύφθηκε η παραποίηση στοιχείων που αποδεικνύουν την κλιματική αλλαγή. 

https://www.lavoisier.com.au/articles/greenhouse-science/climate-change/climategate-emails.pdf#%5B%7B%22num%22%3A38%2C%22gen%22%3A0%7D%2C%7B%22name%22%3A%22XYZ%22%7D%2C157%2C601%2Cnull%5D

8. Η ομιλία της Θάτσερ στον ΟΗΕ στις 8.11.1989

https://www.margaretthatcher.org/document/107817

9.  Η Μάργκαρετ Θάτσερ  ανασκεύασε με πολύ κυνισμό τις απόψεις της για την κλιματική αλλαγή στο βιβλίο της «Statecraft» (2003) , γεγονός που αποδόθηκε από οικολόγους σε εξυπηρέτηση συμφερόντων και όχι στο αμοραλισμό που την διέκρινε στην πολιτική της ζωή.

10. “The clearcut Case: How the Kyoto Protocol could become a driver for deforestation “ A report for Creenpeace International and WWF by Tim Cadman M.A. http://www.greenpeace.org/norway/Global/norway/p2/other/report/2000/the-clearcut-case-how-the-kyo.pdf

11. “Climate Change and the Privatisation of the Atmosphere” https://www.tni.org/es/node/11585

12. «Brazil: Threat of monoculture eucalyptus plantation expansion in the Northeast»

https://wrm.org.uy/articles-from-the-wrm-bulletin/section2/brazil-threat-of-monoculture-eucalyptus-plantation-expansion-in-the-northeast/

13. «Ταμείο Σταθερότητας Αγοράς Δικαιωμάτων Εκπομπών: Τι είναι τούτο πάλι;» Δ. Λάλας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

https://energypress.gr/news/d-lalas-tameio-statherotitas-agoras-dikaiomaton-ekpompon-ti-nai-toyto-pali

14. https://ec.europa.eu/energy/en/news/energy-poverty-may-affect-nearly-11-eu-population

diktioenkat